ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის რეფერირებადი და რეცენზირებადი საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი
ელექტროენერგეტიკაში დისპეტჩერული მართვისა და კონტროლის ავტომატიზებული სისტემის (SCADA) განვითარების აქტუალური საკითხები
მსოფლიოში ტექნოლოგიების განვითარებამ დიდი როლი ითამაშა ენერგეტიკის მართვის სრულყოფაში. ელექტროენერგეტიკის განვითარების დონე დიდ გავლენას ახდენს ქვეყნის საწარმოო ძალების განვითარების დინამიკასა და განლაგებაზე, ქმნის აუცილებელ წინაპირობას მოსახლეობის ცხოვრების დონის ამაღლებისა და შრომის პირობების გასაუმჯობესებლად. ეროვნული ეკონომიკის დონე და მოსახლეობის ენერგომომარაგება დიდწილად დამოკიდებულია ენერგეტიკულ ინდუსტრიაზე. მისი განვითარების ტემპები და მასშტაბები განმსაზღვრელ გავლენას ახდენს ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების საბოლოო შედეგებზე.
დისპეტჩერული მართვისა და კონტროლის ავტომატიზებული სისტემა (SCADA) ელექტროენერგეტიკული ინდუსტრიის მნიშვნელოვანი და აქტუალური
11 სტატია შესრულებულია თსუ-ის ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის კვლევითი პროექტის „დისპეტჩერული მართვისა და კონტროლის ავტომატიზებული სისტემის (SCADA) სრულყოფის გზები ელექტროენერგეტიკაში“ ფარგლებში.
კომპონენტია, რომელიც უზრუნველყოფს ელექტროენერგიის წარმოების, გადაცემის, განაწილების მონიტორინგს და მართვას რეალური დროის რეჟიმში. SCADA სისტემის მთავარ დანიშნულებას წარმოადგენს ტექნოლოგიური ავტომატიზებული პროცესების მართვა და ექსპლუატაცია.
კვლევის ძირითადი მიზანია გაანალიზოს საქართველოს მაგალითზე ელექტროენერგეტიკაში დანერგილი სისტემების განვითარების ეტაპები. შეისწავლოს SCADA სისტემაში ენერგოობიექტებიდან მონაცემების შეგროვება, დამუშავება, მიღებული შედეგების ანალიზი და შეიმუშაოს თანამედროვე SCADA სისტემის განვითარების აქტუალური საკითხები.
ჩატარებული კვლევის ფარგლებში შემუშავდა დასკვნები და რეკომენდაციები, რომელთა გათვალისწინების შემთხვევაში საქართველოს ენერგოსისტემა გახდება სტაბილური და ეფექტიანი. აღნიშნული სამეცნიერო კვლევა სასარგებლო იქნება იმ ენერგოკომპანიებისთვის, სადაც ინერგება ან დანერგილია SCADA სისტემა.
საკვანძო სიტყვები: ენერგეტიკა, ელექტროენერგეტიკა, SCADA, მართვის ავტომატიზებული სისტემები, ენერგოობიექტები, ენერგოკომპანიები.
შესავალი
ენერგეტიკა ეკონომიკის საბაზისო დარგია, რომელიც დაკავშირებულია ბუნებრივი ენერგეტიკული რესურსების გამოყენების შედეგად მიღებული სხვადასხვა სახის ენერგიის გარდაქმნასთან, განაწილებასა და გამოყენებასთან. ენერგეტიკა რთული საწარმოო - ეკონომიკური სისტემაა. სამეურნეო კომპლექსში ის მრეწველობის ორი დარგის – ელექტროენერგეტიკისა და სათბობის მრეწველობის ერთობლიობაა. ბოლო წლებში, ელექტროენერგეტიკის მნიშვნელოვანი როლი განისაზღვრება იმ ფაქტით, რომ მრეწველობის სხვადასხვა დარგში ადგილი აქვს ელექტროენერგიის სულ უფრო და უფრო მზარდ გამოყენებას. ელექტროენერგეტიკის განვითარების დონე დიდ გავლენას ახდენს ქვეყნის საწარმოო ძალების განვითარების დინამიკასა და განლაგებაზე, ქმნის აუცილებელ წინაპირობას მოსახლეობის ცხოვრების დონის ამაღლებისა და შრომის პირობების გასაუმჯობესებლად. მისი განვითარების ტემპები და მასშტაბები განმსაზღვრელ გავლენას ახდენს ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების საბოლოო შედეგებზე. ელექტროენერგეტიკის დარგის განითარებამ, ახალი სადგურების, ქვესადგურების და გადამცემი ხაზების მშენებლობამრეაბილიტაციამ წარმოქმნა ელექტროენერგეტიკულ საწარმოებში ენერგეტიკული პროცესების სხვადასხვა მართვის ავტომატიზებული სისტემების დანერგვის აუცილებლობა.
ოუსამა ლაიათის და სხვა ავტორების გადმოცემით „ელექტროენერგია არის და ყოველთვის იქნება მნიშვნელოვანი ყველა ინდუსტრიული დარგისთვის. ტექნოლოგიების განვითარებამ და ციფრულმა რევოლუციამ მოახდინა ენერგიის მოხმარების ზრდა. ენერგოსისტემის მდგრადობის და სტაბილურობის შესაფასებლად გახდა აუცილებელი სხვადასხვა აპლიკაციების დანერგვა ენერგოობიექტების რეალურ დროში მონიტორინგისთვის“ (Laayati O. and all, 2020), ხოლო ოჰირულ ქაიასმა და სხვა ავტორებმა აღნიშნეს, რომ საყურადღებოა, განახლებადი ენერგიის წყაროების, როგორც ქარისა და მზის ენერგიის სადგურები და ასევე, ენერგიის შემნახველი მოწყობილობების ტექნოლოგიის განვითარება და მათი აუცილებელი ინტეგრირება ენერგეტიკულ ქსელში (Qays M. and all 2022, 1874-1885).
სააქციო საზოგადოება ,,საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა“ (სსე) ელექტროენერგიის გადამცემი სისტემის ერთადერთი ოპერატორია. კომპანია საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე ფლობს და ექსპლუატაციას უწევს 4357 კმ სიგრძის ელექტროგადამცემ ხაზებსა და 93 ქვესადგურს (www.gse.com.ge), გადამცემ ქსელს მართავს ეროვნული სადისპეტჩერო ცენტრი, ხოლო მის ტექნიკურ მხარდაჭერას უზრუნველყოფს ექსპლუატაციის დეპარტამენტის ოთხი რეგიონული ფილიალი (აღმოსავლეთის, დასავლეთის, სამხრეთის და კახეთის რეგიონული ქსელები). სსე მართავს ასევე მეზობელ სახელმწიფოებთან დამაკავშირებელ ყველა ელექტროგადამცემ ხაზს. ორგანიზაციის საოპერაციო შემოსავალს შეადგენს კვალიფიციური საწარმოებისთვის ელექტროენერგიის გადაცემის და დისპეტჩერიზაციის მომსახურების სანაცვლოდ მიღებული ფულადი სახსრები (www.gse.com.ge).
„საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა“ ერთ-ერთი მოწინავეა თანამედროვე ინფორმაციული სისტემების დანერგვაში. სსე-ს ფუნქციაა, როგორც ხანმოკლე, ასევე გრძელვადიან პერიოდებში სისტემის მდგრადობის და საიმედოობის შენარჩუნება.
ციფრული აპლიკაციები წარმოადგენენ პროგრამულ უზრუნველყოფას, რომელიც გამოიყენება ელექტროენერგეტიკული ქსელის მონიტორინგის, შეფასებისა და მართვისთვის. აღნიშნული სისტემები ხელს უწყობენ გენერაციის, მოხმარების, ელექტროენერგიის ხარისხის, გადამცემი ხაზების და ენერგეტიკული მოწყობილობების მუშაობის კონტროლს. ასევე მნიშვნელოვანია მათი როლი ფინანსური ანგარიშსწორებისას საბოლოო მომხმარებელს, ენერგიის მწარმოებელსა და სადისტრიბუციო კომპანიას შორის (მოჰამედ ალი, 2021,19).
საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემაში განხორციელდა ცენტრალური დისპეტჩერული კონტროლისა და მონაცემთა შეგროვების სისტემის (SCADA- Supervisory Control And Data Acquisition) პროგრამული და აპარატურული უზრუნველყოფის განახლების პროექტი SINAUT SPECTRUM 7-ის (SIEMENS) ბაზაზე, რაც განპირობებული იყო ელეტროენერგეტიკული ქსელის სწრაფი განვითარებით, რასაც თან სდევდა სისტემაში ახალი ენერგოობიექტების დამატება და შესაბამისად შემოსული მონაცემების გაზრდილი რაოდენობა. სსე-ში ძველი აპარატურული უზრუნველყოფა არ იყო გათვლილი ასეთი სიდიდის დატვირთვაზე და შესაბამისად, იწვევდა სერვერების/აპარატურის გადატვირთვას, რაც თავის მხრივ, ხელის შემშლელ ფაქტორს წარმოადგენდა ეფექტიანი დისპეტჩერული მართვისა და კონტროლისთვის.
კვლევის ძირითადი მიზანია გაანალიზოს საქართველოს მაგალითზე ელექტროენერგეტიკაში დანერგილი სისტემების განვითარების ეტაპები. შეისწავლოს SCADA სისტემაში ენერგოობიექტებიდან მონაცემების შეგროვება, დამუშავება, მიღებული შედეგების ანალიზი და შეიმუშაოს თანამედროვე SCADA სისტემის განვითარების აქტუალური საკითხები.
დისპეტჩერული კონტროლისა და მონაცემთა შეგროვების სისტემა - SCADA
SCADA არის ელექტროენერგეტიკული ინდუსტრიის მნიშვნელოვანი და აქტუალური სისტემა, რომელიც უზრუნველყოფს ელექტროენერგიის წარმოების, გადაცემისა და განაწილების მონიტორინგს და კონტროლს რეალური დროის რეჟიმში. SCADA-ს სისტემის მთავარ დანიშნულებას ელექტროენერგეტიკაში წარმოადგენს ტექნოლოგიური ავტომატიზებული პროცესების მართვა და ექსპლუატაცია. ასეთი სახის სისტემების გამოყენება დაიწყეს ა.შ.შ-ში 1960 წლებში და დღეისათვის ის მრავალ ინდუსტრიას მოიცავს.
SCADA სისტემა მოიცავს აპარატურულ და პროგრამულ კომპონენტებს. აპარატურა აგროვებს მონაცემებს ენერგოობიექტზე არსებულ გარდამსახებიდან და აწვდის საველე კონტროლერებს, რომლებიც თავის მხრივ გადასცემენ მონაცემებს პირველი და მეორე დონის სისტემებს, ხოლო ისინი თავის მხრივ ამუშავებენ და ასახავენ ინფორმაციას შესაბამისი გრაფიკული ინტერფეისის საშუალებით მართვის ფარზე ან ოპერატორის სამუშაო ადგილზე. SCADA სისტემები ასევე აღრიცხავენ ენერგოსისტემაში მომხდარ ყველა პროცესის სტატუსს და შესაბამისს ცვლილებებს.
SCADA სისტემის მთავარ უპირატესობად ითვლება ყველა ძირითადი პროცესის ავტომატიზება:
• მონაცემების და გაზომვების ცვლილებების დაფიქსირება და შესაბამისი მომხმარებლის სამუშაო გარემოს სერვერებზე და სამუშაო ადგილებზე ასახვა;
• ენერგოსისტემაში სიხშირისა და გენერაციის რეგულირება;
• მონაცემთა ბაზებში და ელექტრონულ არქივებში მონაცემების ჩაწერა და სხვა.
SCADA სისტემა ასევე ხშირად გამოიყენება ე.წ. დახურული ქვესადურების და სადგურების სამართავად, როდესაც გეოგრაფიული ადგილმდებარეობიდან გამომდინარე ენერგოობიექტი განთავსებულია რთულად მისასვლელ ადგილას ან კომპანიას არ ჰყავს საკმარისი რაოდენობის კადრი. ამ შემთხვევაში სისტემის გამართულად ოპერირებისთვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭება SCADA სისტემის საკომუნიკაციო ქსელს.
ელექტროსისტემის სამართავად SCADA სისტემა თამაშობს უმნიშვნელოვანეს როლს. იგი ახორციელებს:
• მონაცემების კონტროლს რეალური დროის რეჟიმში;
• გადართვების წარმოებას;
• მეზობელ ქვეყნებთან მაღალი ძაბვის ქსელებზე გადადინების კონტროლს;
• სისტემური ავარიების აღრიცხვას და მათზე სწრაფ რეაგირებას;
• ავარიის საწინააღმდეგო ლოგიკის (ალგორითმების) შემუშავებას.
• ენერგოობიექტებზე არსებული ტექნიკის მუშაობის მონიტორინგს;
• საპროგნოზო გეგმა/გრაფიკების შემუშავებას და ენერგობალანსის დაცვას.
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე SCADA სისტემის დანერგვამ ელექტროენერგიის წარმოების/დისტრიბუციის ინდუსტრიაში შესაძლებელი გახადა პროცესების ავტომატიზება. აღსანიშნავია, რომ ამან გამოიწვია ადამიანისეული ფაქტორის მნიშვნელოვნად შემცირება.
SCADA -ს დანერგვისა და განვითარების ეტაპების ანალიზი
SCADA-ს დანერგვამდე არსებული სისტემის ანალიზი
საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემაში ტექნიკური განახლება ხდებოდა პეროდულად სახელმწიფოსგან დადგენილი ენერგეტიკის სექტორის განვითარების კონცეფციის შესაბამისად.
2009 წლამდე „საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის“ სადისპეტჩეროში იყო განთავსებული მართვის ფარი, რომლის სიგრძე აღემატებოდა 10 მეტრს და მასზე დატანილი იყო საქართველოს ენერგოსისტემის მნემოსქემები, რელეები, საინფორმაციო სიგნალების გამომცემი და სხვადასხვა ტიპის მზომი ხელსაწყოები. თითოეულ ხელსაწყოს ჰქონდა მხოლოდ საინფორმაციო დანიშნულება. ენერგოსისტემის დისტანციური მართვა არ ხორციელდებოდა ცენტრალური სადისპეტჩეროდან. ქვესადგურში გადართვების შესასრულებლად ცენტრალური დისპეტჩერი უკავშირდებოდა ქვესადგურის მორიგეს და აძლევდა შესაბამის დავალებას, რის შედეგადაც ეს უკანასკნელი გადიოდა ენერგოობიექტის ღია ტერიტორიაზე, სადაც განთავსებული იყო შესაბამისი მოწყობილობები და წინასწარ შეთანხმებული დირექტივის მიხედვით ხელით ახორციელებდა მათ ჩართვას. მართვის ფარზე განლაგებული იყო ტექნოლოგიური პროცესების სტატიკური მნემოსქემა, ელექტროენერგიის გადადინების აღმნიშვნელი მიმართულებებით და მრავალრიცხოვანი მწვანე, ყვითელი და წითელი ფერის სიგნალიზაციის ნათურებით. ეს ნათურები იწყებდნენ ციმციმს ავარიული სიტუაციის შექმნის დროს. განსაკუთრებით საშიშ სიტუაციაში ოპერატიული პერსონალის სწრაფად გასაფრთხილებლად გათვალისწინებული იყო ხმოვანი სიგნალის გამოცემის შესაძლებლობა. ასევე სქემაზე განთავსებული იყო საკვანძო სადგურების და მაღალი ძაბვის გადამცემი ხაზების, შესაბამისად გამომუშავების და გადადინების მონაცემები. ინფორმაციის გადაცემა ენერგოობიექტიდან ცენტრალურ სადისპეტჩერომდე წარმოებდა მაღალსიხშირული კავშირის საშუალებით. გადაცემის პროცესში ხშირად ხდებოდა კავშირის დაყოვნება, ვინაიდან მაღალსიხშირული კავშირი მიუყვებოდა მაღალი ძაბვის გადამცემ ხაზებს. მათზე გაჩენილი ელექტრო „კორონა“ ნაწილობრივ ან სრულებით ახშობდა გადასაცემ სიგნალს, რაც ხშირად იწვევდა დაგვიანებულ რეაგირებას და ქმნიდა ავარიულ სიტუაციას.
მნიშვნელოვანი იყო ადამიანისეული ფაქტორი სისტემის ფუნქციონირებაში. დისპეტჩერებს ან მათ დამხმარე თანამშრომლებს ევალებოდათ შემოსული მონაცემების რეგისტრირება, ავარიული სიტუაციების დაფიქსირება, ჟურნალების წარმოება, ოპერატიული პატაკების, ანგარიშებისა და სხვა დოკუმენტების შედგენა, მიღებული მონაცემების ანალიზი და მათი შედარება სადღეღამისო დავალებებთან და კალენდარულ გეგმებთან, ასევე ტექნოლოგიური პროცესების მიმდინარეობებისა და მოწყობილობების მდგომარეობების შესახებ ზემდგომ სამსახურებში მონაცემების წარდგენა. შესაბამისად, საქართველოს ენერგოსისტემა მთლიანად დამოკიდებული იყო ადამიანისეული ფაქტორზე და თითოეულ უმნიშვნელო შეცდომასაც ენერგოსექტორში შეეძლო გამოეწვია დიდი ტექნოლოგიური ავარია, რაც დიდ ზიანს აყენებდა როგორც ქვეყნის ეკონომიკას, ასევე სამოქალაქო სექტორს.
SCADA-ს დანერგვის თავისებურებანი
მსოფლიოში ტექნოლოგიების განვითარებამ დიდი როლი ითამაშა ენერგეტიკის მართვის სრულყოფაში და 2009 წელს საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემაში დაინერგა და ექსპლოატაციაში შევიდა ახალი სისტემა - SCADA, რომელმაც სრულებით ჩაანაცვლა ზემოთ აღწერილი სისტემა.
SCADA სისტემის დანერგვის პირველ ეტაპზე მოხდა რამდენიმე სადგურისა და სსე-ს საკუთრებაში არსებული ქვესადგურების სატესტოდ შერჩევა. თითოეულ შერჩეულ ენერგოობიექტზე განხორციელდა შესაბამისი აპარატურული უზრუნველყოფის დამონტაჟება. ობიექტზე განლაგებულ დისტანციური მართვის ტერმინალში RTU (Remote Terminal Unit) და ცენტრალური მართვის სისტემის სერვერებზე არსებულ მონაცემთა ბაზებში აღიწერებოდა ტექნოლოგიური მისამართები, რომელთა მეშვეობითაც ხდებოდა სიგნალის გადაცემა ცენტრალურ სადისპეტჩეროზე და ასახვა მართვის ფარზე. ინფორმაციის გადაცემა ხორციელდებოდა შესაბამისი ენერგეტიკული პროტოკოლებით, რომელიც სრულებით შეესაბამებოდა ევროკავშირის სტანდარტებს.
ცენტრალურ სადისპეტჩეროზე ძველი მართვის ფარის მნემოსქემები შეიცვალა ვიდეო კედლით, რომელიც უკავშირდებოდა მომხმარებლის სამუშაო გარემოს სერვერებს და რეალური დროის რეჟიმში ასახავდა ენერგოსისტემაში მიმდინარე პროცესებს.
პროცესების ავტომატიზების მიუხედავად, შეუძლებელი იყო ქვესადგურებში დისტანციური გადართვების წარმოება ობიექტზე არსებული პერსონალის დახმარების გარეშე. ასევე გამორთვების/ავარიების, გენერაცია/მოხმარების, მოწყობილობის შეკეთებაში ჩაყენება/გამოყვანის შესახებ რეპორტების წარმოება ხორციელდებოდა ხელით. გეგმიური ან არაგეგმიური განაცხადების წარმოება ხორციელდებოდა ტელეფონის მეშვეობით, რაც ცვლაში მყოფი დისპეტჩერებისგან გარკვეულ რესურსს მოითხოვდა და ყურადღება გადაჰქონდა ენერგოსისტემაში მიმდინარე პროცესიდან განაცხადის ჩაწერაზე. ახალი სისტემის დანერგვისას არ შეცვლილა ქვესაგურებში არსებული მართვის სისტემა, რაც აიძულებდა დისპეტჩერს კვლავ სატელეფონო კავშირის მეშვეობით განეხორციელებინა გადართვები ობიექტებზე.
მოცემული სერვერების გამოთვლითი სიმძლავრეები იყო საკმაოდ დაბალი და ვერ უზრუნველყოფდა მთლიანად SCADA სისტემის გამართულ მუშაობს. ხშირად ხდებოდა ენერგოობიექტებთან კავშირის შეფერხება, მონაცემთა ბაზაში ჩანაწერების ლიმიტის გამო, საჭირო ხდებოდა ძველი არაკრიტიკული ჩანაწერების ამოშლა/ოპტიმიზაცია. ვინაიდან ენერგოობიექტებიდან არ შემოდიოდა ყველა აუცილებელი მონაცემი, ენერგეტიკული ამოცანების და პროგნოზირების სისტემა მუშაობდა ხარვეზებით. მაგალითად, ვერ აღირიცხებოდა შემდეგი დღის საპროგნოზო მოხმარება და გადადინების დანაკარგები. მომხმარებლის სამუშაო სერვერებზე მომხმარებლების რაოდენობა იყო ლიმიტირებული, აქედან გამომდინარე ერთდროულად SCADA-ს სისტემაში მუშაობა შეეძლოთ მხოლოდ 16 მომხმარებელს.
ფიზიკურ დონეზე მონაცემები გადაეცემოდა ოპტიკურ-ბოჭკოვანი არხებით, რადიოკავშირის (Microvawe) და მაღალსიხშირული სიგნალის გადამცემი კონტროლერი - PLC (Programmable Logic Controllers) სისტემების საშუალებით. SCADA წარმოადგენდა დახურულ სისტემას, რომელსაც არ ქონდა კავშირი ინტერნეტთან.
SCADA სისტემის განვითარების აქტუალური საკითხები
2014 წლიდან „საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემამ“ დაიწყო ქვესადგურების მართვის სისტემის (mini SCADA) რეაბლიტაცია და პარალელურ რეჟიმში ცენტრალური SCADA სისტემის განახლებაზე მუშაობა. ქვესადგურების მართვის სისტემის განახლების ფარგლებში, ყველა ობიექტზე დამონტაჟდა ციფრული გარდამსახები და რელეები, რომლებიც მონაცემების ცვლილებას, აპარატურის სტატუსებს და ავარიულ სიგნალებს აგზავნიან დაბალი დონის ენერგეტიკული პროტოკოლების მეშვეობით (DNP, MODBUS TCP/IP და 61850 ) მონაცემების შემკრებ აპარატურულ კომპლექსში (Gateway). Gateway თავის მხრივ ამ მონაცემებს ამუშავებს და უგზავნის როგორც ქვესადგურების მართვის სისტემას (HMI - Human Machine Interface), ასევე ცენტრალური SCADA სისტემის სერვერებს, რომლებიც ამ მონაცემების დამუშავების შემდგომ აისახება დისპეტჩერების სამუშაო ადგილებსა და მართვის ფარზე. მონაცემების გადაცემა გარდამსახიდან/რელედან HMI-მდე ხორციელდება ოპტიკურ-ბოჭკოვანი ქსელით, რომელიც ლოკალურად არის მოწყობილი ქვესადგურში. ამ ქსელის თითოეულ ელემენტს გააჩნია თავისი IP და ტექნოლოგიური მისამართი, რომელიც აღწერილია Gateway მონაცემთა ბაზაში და ასახავს მიმდინარე ცვლილებებს რეალური დროის რეჟიმში HMI-ში. ზუსტად ამ მისამართების საშუალებით ხდება ქვესადგურის მართვის პროცესის დროს (იხ. სქემა) დაკავშირება მოწყობილობებთან და მათი ჩართვა/გამორთვა, გაზომვების ასახვა და ა.შ. HMI წარმოადგენს ქვესადგურების მართვის ვიზუალურ სისტემას, სადაც სქემატურად ასახულია ქვესადგურის თითოეული მინაერთი, უჯრედი, აღწერილია თითოეული მოწყობილობა და მათზე მიბმული სიგნალები.
ქვესადგურის მართვის შიდა სისტემა
2019 წელს სსე-ში დაიწყო ცენტრალური SCADA-ს სისტემის დანერგვა. პროექტი მოიცავდა, როგორც ტექნიკურ, ასევე პროგრამული კომპლექსის სრულ განახლებას. დისპეტჩერული მართვისა და კონტროლის ავტომატიზებული სისტემის კრიტიკულობიდან გამომდინარე, დაზღვევის მიზნით მსოფლიოში აღიარებული სტანდარტების მიხედვით მოეწყო სამი სასერვერო, ძველი stand-alone სერვერების მაგივრად მოეწყო სსე-ს კუთვნილი ვირტუალური გარემო, ე.წ. ღრუბელი (Cloud).
SCADA-ს თითეული აპარატურული და პროგრამული ელემენტი წარმოადგენს Spectrum power 7 მოდულებს. ძველი სისტემისგან განსხვავებით, ახალ სისტემას გააჩნია საკმაოდ ბევრი საშუალებები ენერგო სისტემის სამართავად, ესენია:
• ქვესადგურის და ელექტროსადგურის მონაცემების მიღება, დამუშავება, დისტანციური მართვა;
• საგანგაშო სიტუაციების მართვა (alarm management);
• დისპეტჩერების მოქმედებების კონტროლი (Dispatcher log management);
• ანალოგური სიგნალის ციფრულში გადაყვანა და მართვა (DSO data acquisition, processing, control);
• გადართვების მიმდევრობის მართვა (Switching sequence management);
• დარღვევების/შეფერხებების შესახებ მონაცემების შეგროვება (Disturbance data collection);
• სისტემის მარტივი განახლება და გაფართოება.
ყველაზე მნიშვნელოვანი მოდული, ქსელის სტატუსის მონიტორინგი და შეფასება შემომავალ მონაცემებზე დაყრდნობით მოიცავს SCADA-ს ანალიტიკურ ფუნქციებს. ეს არის ექსპერტული სისტემები, რომლის მთავარ ფუნქციას წარმოადგენს ენერგეტიკული ქსელის დინამიკური ინდიკატორების გაანგარიშება და მონიტორინგი, შემოსული ინფორმაციის შეფასება და აუცილებლობის შემთხვევაში განგაშის სიგნალის გენერირება. ინტელექტუალური ფუნქციები იყოფა ფუნქციონირების ჯგუფების მიხედვით, რომლებიც ხელს უწყობენ ისეთ პროცესების განხორციელებას, როგორიცაა: დისპეტჩერული გადართვების წინასწარ მოსამზადებელი ეტაპი, ქსელის მდგომარეობის შეფასება, მოწყობილობების მდგომარეობის სტატუსი, გადამცემი ქსელის და ენერგეტიკული ბაზრის მართვის ფუნქციები. როგორც წესი ისინი წყვეტენ კომპლექსურ გამოთვლით ამოცანებს, რომლებიც დამყარებულია SCADA-ს სისტემაში შემავალ მონაცემებზე. ამ ფუნქციურ ჯგუფებს მიეკუთვნებიან შემდეგი მოდულები: ძაბვისა და რეაქტიული სიმძლავრის კონტროლი; მაღალი ძაბვის ქსელის მართვის აპლიკაციები; გათიშვების გრაფიკი; განრიგის მართვა; ენერგიის მოთხოვნილების, დატვირთვის და სიხშირის კონტროლი; ავარიის ადგილმდებარეობის დადგენა; ანალიტიკური ფუნქციები და სხვ.
ძაბვისა და რეაქტიული სიმძლავრის კონტროლი უზრუნველყოფს ძაბვის პროფილების ცვლილების, ძაბვის ლიმიტების დარღვევის აღმოფხვრას და ელექტროენერგიის გადადინების პროცესში დანაკარგების მინიმიზაციას. ფუნქციის ძირითადი ამოცანაა მაღალი ძაბვის ელექტროსადგურიდან გამომავალ ან შემავალ ხაზზე ძაბვის მნიშვნელობის განსაზღვრა.
გათიშვების გრაფიკის ფუნქცია მოიცავს მიმდინარე და მომავალში დაგეგმილ გათიშვების შემთხვევაში, ენერგეოსისტემის დატვირთულობის გადანაწილების მოდელს.
ენერგიის მოთხოვნილების, სიმძლავრის და სიხშირის კონტროლის ფუნქციური ჯგუფი მოიცავს ელექტროსადგურების მიერ გამომუშავებული ელექტროენერგიის კონტროლის ფუნქციას. ავტომატური გენერაციის კონტროლი სისტემა (AGC) ითვალისწინებს აქტიური სიმძლავრის კონტროლის ამოცანებს. აქტიური სიმძლავრის კონტროლი ემთხვევა რეგულირებადი სადგურების ელექტროენერგიის წარმოებას, რომელიც ითვალისწინებს ელექტროენერგიის მოხმარებას დროის სხვადასხვა მონაკვეთში. გენერაციის ავტომატური კონტროლი ურთიერთქმედებს დისპეტჩერის და ელექტროენერგეტიკული ბირჟის მიერ წინა დღეს დადგენილ მონაცემებთან და ახორციელებს სიხშირის რეგულირებას, სიმძლავრის გადადინების კონტროლს, რომელიც შეესაბამება ENTSO-E ( The European Association for the Cooperation of Transmission System Operators) სტანდარტებს.
ავარიის ადგილმდებარეობის დადგენის ფუნქცია პასუხისმგებელია დააფიქსიროს დაზიანების ადგილი.
ანალიტიკური ფუნქციები გამოიყენება ანგარიშების (რეპორტების) მოსამზადებლად, ძველი მონაცემების შესასწავლად და მათ საფუძველზე ახალი გენერაციის და გადადინების დასაგეგმად, ასევე გეგმიური პროფილაქტიკური სამუშაოების საწარმოებლად. პრაქტიკულად ანალიტიკური ფუნქციების საშუალებით ხდება ავარიული სიტუაციების რეგისტრირება და შემდგომ მათი გამომწვევი მიზეზების მოკვლევა, სხვადასხვა სიმულაციური სცენარების გათამაშება, მოწყობილობების ცვეთის ანალიზი და ა.შ. მოცემული ფუნქციები ასრულებენ დიდი მოცულობის მონაცემების დამუშავებას, შენახვას, ანალიზის და მისი შედეგების წარდგენით პასუხისმგებელი პირებისთვის.
ჭკვიანი ქსელის (smart grid) მთავარი ფუნქციებია მონაცემთა შეგროვება, ანალიზი, გადამცემი ქსელის დიზაინი, დატვირთვის და წარმოების კომპლექსური კონტროლი და შემდგომი შეფასება.
მონაცემთა ანალიზის სამუშაოები მოიცავს ისეთ ფუნქციებს, რომლებიც ამუშავებს და მართავს მეტა-მონაცემებს, ინახავს მათ სხვადასხვა დროის ინტერვალით და საჭიროების შემთხვევაში გადასცემს ხვადასხვა მოდულებს ანალიზისთვის.
SCADA სისტემა მართავს და ინახავს უამრავ მონაცემებს სხვადასხვა ტიპის და სხვადასხვა დროის ინტერვალით. ძირითადი მონაცემებისგან განსხვავებით, ტრანზაქციული მონაცემები დაკავშირებულია დროის განზომილებასთან ან გარკვეული ოპერაციის ჩატარების პერიოდში მისი ცვლილებით, რის შედეგად იგი აისახება ოპერატორის სამუშაო ადგილზე და შემდგომ ინახება არქივში.
SCADA სისტემის მართვის ფუნქციები უზრუნველყოფს დისპეტჩერის მიერ ელექტროსადგურის და ქვესადგურის დისტანციურ მონიტორინგს, მართვას, სადისპეტჩერო პულტიდან საჭირო პარამეტრების გაგზავნას სადგურში არსებულ მოწყობილობებსა და რელეებზე, განახორციელოს მონაცემების შეგროვება და მათი ანალიზის მმართველობითი გადაწყვეტილების მისაღებად.
SCADA სისტემის გამართული მუშაობის უპირველესი როლი არის აპარატურული და პროგრამული კომპლექსის კომპონენტების კონტროლი, რომლებიც უზრუნველყოფილია ავტომატიზებული, ინდივიდუალურად გაფართოებადი მონიტორინგისა და მოწყობილობის კონტროლის ფუნქციებით.
SCADA სისტემის კრიტიკულობის და მნიშვნელობიდან გამომდინარე, თითოეულ მომხმარებელს მინიჭებული აქვს შესაბამისი ავტორიზაციის უფლებები. მაგალითად, დისპეტჩერებს აქვთ ენერგოსისტემაში გადართვების წარმოების, ჩართვა-გამორთვის, მონაცემთა მართვის და ა.შ. უფლებები, რაც მაგალითად, არ აქვს პროგნოზირების მოდულის მომხმარებლებს. ასევე სისტემაში არის ადმინისტრატორის როლის მქონე რამდენიმე მომხმარებელი, რომელთაც შეუძლიათ შექმნან, დაარედაქტირონ ან წაშალონ მომხმარებელი, მიანიჭონ ესა თუ ის უფლებები ან ჩამოართვან ისინი.
დასკვნა და რეკომენდაციები
მსოფლიოში ტექნოლოგიების განვითარებამ დიდი როლი ითამაშა ენერგეტიკის მართვის სრულყოფაში. ელექტროენერგეტიკის განვითარების დონე დიდ გავლენას ახდენს ქვეყნის საწარმოო ძალების განვითარების დინამიკასა და განლაგებაზე, ქმნის აუცილებელ წინაპირობას მოსახლეობის ცხოვრების დონის ამაღლებისა და შრომის პირობების გასაუმჯობესებლად.
სამეცნიერო კვლევის ფარგლებში გამოიკვეთა ელექტროენერგეტიკაში SCADA სისტემის დანეგვის მნიშვნელობა და მისი განვითარების ეტაპების ანალიზი. SCADA სისტემის დანერგვამ, ხელი შეუწყო დისპეტჩერული მართვის და კონტროლის განვითარებას, რამაც შეამცირა ტექნოლოგიური ავარიების რიცხვი და სტაბილური გახადა საქართველოში ენერგეტიკული სექტორი. ქვესადგურების მართვის სისტემის დანერგვამ უზრუნველყო ქვესადგურების სრული ლოკალური კონტროლი. SCADA სისტემის პროგრამულმა და აპარატურულმა განახლებამ ხელი შეუწყო ელექტრო სადგურებისა და ქვესადგურების დისტანციური სახით სრულ მონიტორინგს და მართვას.
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე კვლევის საფუძველზე შევიმუშავეთ შემდეგი რეკომენდაციები:
• საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემაში არსებული SCADA სისტემის ავტომატური გენერაციის კონტროლის მოდულში რეკომენდებულია რამოდენიმე მარეგულირებელი ელექტროსადგურის ინტეგრირება, რაც უზრუნველყოფს ენერგოსისტემის მდგრადობას, გაზრდის გადადინების კონტროლს, მეტ სტაბილურობას შესძენს და შეამცირებს ელექტროენერგიის გადადინების დანაკარგებს;
• დისპეტჩერული მართვისა და კონტროლის სტაბილურად ფუნქციონირებისათვის, რეკომენდებულია სარეზერვო სადისპეტჩერო ცენტრის ჩამოყალიბება, რომელიც განთავსებული იქნება დაშორებულ ლოკაციაზე და იმუშავებს ცენტრალური სადისპეტჩეროს პარალელურად, შესაბამისად, SCADA სისტემის კავშირგაბმულობის ქსელში ხარვეზების წარმოქმნისას არ მოხდება ენერგოობიექტებთან წვდომის სრული დაკარგვა, რაც მეტ მდგრადობას შესძენს საქართველოს ელექტროენერგეტიკას და თავიდან ააცილებს ავარიული სიტუაციების წარმოქმნას.
• მიზანშეწონილია ენერგიის შემნახველი სისტემების ფართოდ დანერგვა, რომლის საშუალებით შესაძლებელია ელექტროენერგიის დისბალანსის კონტროლი.
აღნიშნული რეკომენდაციების გათვალისწინების შემთხვევაში საქართველოს ენერგოსისტემა გახდება სტაბილური და ეფექტიანი. აღნიშნული კვლევა სასარგებლო იქნება იმ ენერგოკომპანიებისთვის, სადაც ინერგება ან დანერგილია SCADA სისტემა.
ლიტერატურა:
• ჩომახიძე დ., ნარმანია დ. (2020). საქართველოს ელექტრობალანსი სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის წლებში (1989-2019), ჟურნ. „გლობალიზაცია და ბიზნესი“, #9, გვ 197-202.
• საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისიის 2020 წლის 11 აგვისტოს №46 დადგენილება. https://gse.com.ge/sw/static/file/bazris_wesebi_konsolidirebuli_14_11_2022.pdf (ბოლო ნახვა 7 სექტემბერი,2023).
• ასოცირების შესახებ შეთანხმება საქართველოსა და ევროკავშირს, ევროპის ატომური ენერგიის გაერთიანებასa და მათ წევრ სახელმწიფოებს შორის.
Preview (gnerc.org) (ბოლო ნახვა 7 სექტემბერი,2023).
• საქართველოს მთავრობის დადგენილება ქ. თბილისის ელექტროენერგიის ბაზრის მოდელის კონცეფციის დამტკიცების შესახებ.
Preview (genex.ge) (ბოლო ნახვა 7 სექტემბერი,2023).
• საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების მინისტრის ბრძანება, 2020-2021 წლების ელექტროენერგიის (სიმძლავრის) ბალანსების დამტკიცების შესახებ.
Energy_balance_geo.pdf (esco.ge) (ბოლო ნახვა 7 სექტემბერი,2023).
• საქართველოს გადამცემი ქსელის განვითარების ათწლიანი გეგმა 2022-2032.
TYNDP_GE-2022-2032_GEO.pdf (gse.com.ge) (ბოლო ნახვა 7 სექტემბერი,2023).
• საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისიის მიერ დამტკიცებული დადგენილებები.
https://gnerc.org/ge/search?q=%E1%83%A5%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1+%E1%83%AC%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98 (ბოლო ნახვა 7 სექტემბერი,2023).
• Abbas H., Rahim N. A. & Abd Majid M. Z. (2018). A Review on SCADA System for Smart Grid: Issues and Challenges. Journal of Telecommunication, Electronic and Computer Engineering, 10(1-12), 73-79.
• Alves J. P. & Ferreira, J. P. (2019). SCADA System Security Analysis and Recommendations for the Power Grid. Energies, 12(3), 518.
• Chen L., Zou Y., Xiao X. & Huang H. (2020). A Security Model for Supervisory Control and Data Acquisition Systems in Smart Grids. IEEE Access, 8, 173359-173374.
• Chomakhidze D. (2016). Energy balance of Georgia, Annals of Agrarian Science.Volume 14, Issue 3, September 2016, Pages 196-200.
• Chomakhidze D., Narmania D. (2018) Synthetic Management of Energy and Ecology in Georgia, International Journal of Investment Management and Financial Innovations 2018; 4(2): 14-17
• Chomakhidze D., Narmania D. (2018). Ecological Challenges in the Development of Georgia Energy, Globalization and Business, №5, DOI: 10.35945/gb.2018.05.001
• Chomakhidze D., Tskhakaia K., Shamaevi D. (2017). Twenty Years’ Experience of the Regulation of Energy in Georgia, Energy Procedia, Volume 128, Pages 130-135.
• Chomakhidze D., Tskhakaia K., Zivzivazde L., Moseshvili T., Shamaevi D. (2018). Electricity Balance of Georgia: Trends and Prospects. Energy Procedia. Volume 147, August 2018, Pages 581-587.
• Chomakhidze D., Zivzivadze O., Kachkachishvili P., Kiladze A., (2018). The Role and Importance of the Energy Saving in Georgia. Theoretical Economics Letters, Vol.8 No.10, June 20, Georgia Energy Resources. Central Asian and the Caucasus 4 (46).
• Davitaia S. (2020). Major Challenges in Georgia’s Energy Sector Management, Strategic Imperatives of Modern Management, Kyiv, pp 358 (45-48).
• Davitaia S., Machitidze M. (2021). Organizing The Management Processes Of Energy Enterprises, (presented the paper entitled) at the 7th International Scientific Symposium “Economics, Business & Finance”, Latvia, Jurmala, July 28 – 29.
• Jamil F., Ahmad E., (2014). An Empirical Study of Electricity Theft from Electricity Distribution Companies in Pakistan, Pakistan Dev. Rev. 53 (3) 239–254.
• Khan I., Khan N., Yaqub A., Sabir M., (2019). An Empirical Investigation of the Determinants of Co2 Emissions: Evidence From Pakistan, Environ. Sci. Pollut. Control Ser. 26 (9) 9099–9112.
• Khan S., Khan R., Al-Bayatti A., (2019). Secure Communication Architecture for Dynamic Energy Management in Smart Grid, IEEE Power Energy Technol. Syst. J. 6 (1) 47–58.
• Khurana R., & Ahuja S. (2019). Iot And SCADA Based Monitoring and Control System for Smart Grid. International Journal of Power Electronics and Drive System, 10(4), 1749-1759.
• Kim J. & Lee J. (2018). An Intelligent Data Processing Model for Improving the Accuracy of Electric Power Demand Forecasting in SCADA Systems. Applied Energy, 221, 440-453.
• Laayati O. and etc., (2020). Smart Energy Management: Energy Consumption Metering, Monitoring and Prediction for Mining Industry. IEEE 2nd International Conference on Electronics, Control, Optimization and Computer Science (ICECOCS). 20364014.
• Liu F., Wang L., Wei G. & Ma Y. (2019). Cyber Security Assessment of SCADA Systems in Power Grids. Energies, 12(4), 651.
• Machitidze M. (2020). The Role of Information Technologies in Managing Decision-Making, Strategic Imperatives of Modern Management, Kyiv, pp 358 (100-102); ISBN 978-966-926-325-1.
• Mathew B. & Varghese R. (2018). A Review on SCADA System n Power Systems: Design, Implementation and Challenges. International Journal of Advanced Research in Computer Science, 9(2), 7-13.
• Mohamed A. Ali and etc., (2021). Micro-Grid Monitoring and Supervision: Web-Based SCADA Approach. Journal of Electrical Engineering & Technology. 2313-2331.
• Munir S., Khan A., (2014). Impact of Fossil Fuel Energy Consumption on CO2 Emissions: Evidence From Pakistan (1980-2010), Pakistan Dev. Rev. 53 (4II) 327–346.
• Pogarcic I., Seturidze R., Jankovi S. R., (2017). How Does the Help Desk Quality Improve Customer Satisfaction?, Athens Journal of Mass Media and Communications, Volume 3, Issue 4, Pages 343-362,;
• Qays M. O. and etc., (2022). Monitoring of Renewable Energy Systems by Iot-Aided SCADA System. Energy Science & Engineering, Volume10, Issue 6, Pages 1874-1885.
• Raza M. A. and etc., (2022). Challenges and Potentials of Implementing a Smart Grid for Pakistan’s, Energy Strategy Reviews 43 100941.
• Yang J., Shi H., Li X. & Zeng P. (2018). A Novel SCADA System Framework for Smart Grid Based on Cloud Computing. International Journal of Electrical Power & Energy Systems, 103, 412-422.
• Zhang X., Belmans R., Kirschen D., Sun D., Vaahedi E., Xue Y., (2013). Guest Editorial: Introduction to the Special Section on Planning and Operation of Transmission Grid with Applications to Smart Grid - From Concept to Implementation, IEEE Trans. Smart Grid 4 (3) 1619–1620.
References:
• Chomakhidze D., Narmania D. (2020). sakartvelos elektrobalansi sakhelmtsipoebrivi damoukideblobis tslebshi [Georgia Electricity Balance During the Years of State Independence (1989-2019). Globalization and Business, №9, pp. 197-202 .] in Georgia
• Abbas H., Rahim N. A. & Abd Majid M. Z. (2018). A Review on SCADA System for Smart Grid: Issues and Challenges. Journal of Telecommunication, Electronic and Computer Engineering, 10(1-12), 73-79.
• Alves J. P. & Ferreira, J. P. (2019). SCADA System Security Analysis and Recommendations for the Power Grid. Energies, 12(3), 518.
• Chen L., Zou Y., Xiao X. & Huang H. (2020). A Security Model for Supervisory Control and Data Acquisition Systems in Smart Grids. IEEE Access, 8, 173359-173374.
• Chomakhidze D. (2016). Energy balance of Georgia, Annals of Agrarian Science.Volume 14, Issue 3, September 2016, Pages 196-200.
• Chomakhidze D., Narmania D. (2018) Synthetic Management of Energy and Ecology in Georgia, International Journal of Investment Management and Financial Innovations 2018; 4(2): 14-17
• Chomakhidze D., Narmania D. (2018). Ecological Challenges in the Development of Georgia Energy, Globalization and Business, №5, DOI: 10.35945/gb.2018.05.001
• Chomakhidze D., Tskhakaia K., Shamaevi D. (2017). Twenty Years’ Experience of the Regulation of Energy in Georgia, Energy Procedia, Volume 128, Pages 130-135.
• Chomakhidze D., Tskhakaia K., Zivzivazde L., Moseshvili T., Shamaevi D. (2018). Electricity Balance of Georgia: Trends and Prospects. Energy Procedia. Volume 147, August 2018, Pages 581-587.
• Chomakhidze D., Zivzivadze O., Kachkachishvili P., Kiladze A., (2018). The Role and Importance of the Energy Saving in Georgia. Theoretical Economics Letters, Vol.8 No.10, June 20, Georgia Energy Resources. Central Asian and the Caucasus 4 (46).
• Davitaia S. (2020). Major Challenges in Georgia’s Energy Sector Management, Strategic Imperatives of Modern Management, Kyiv, pp 358 (45-48).
• Davitaia S., Machitidze M. (2021). Organizing The Management Processes Of Energy Enterprises, (presented the paper entitled) at the 7th International Scientific Symposium “Economics, Business & Finance”, Latvia, Jurmala, July 28 – 29.
• Jamil F., Ahmad E., (2014). An Empirical Study of Electricity Theft from Electricity Distribution Companies in Pakistan, Pakistan Dev. Rev. 53 (3) 239–254.
• Khan I., Khan N., Yaqub A., Sabir M., (2019). An Empirical Investigation of the Determinants of Co2 Emissions: Evidence From Pakistan, Environ. Sci. Pollut. Control Ser. 26 (9) 9099–9112.
• Khan S., Khan R., Al-Bayatti A., (2019). Secure Communication Architecture for Dynamic Energy Management in Smart Grid, IEEE Power Energy Technol. Syst. J. 6 (1) 47–58.
• Khurana R., & Ahuja S. (2019). Iot And SCADA Based Monitoring and Control System for Smart Grid. International Journal of Power Electronics and Drive System, 10(4), 1749-1759.
• Kim J. & Lee J. (2018). An Intelligent Data Processing Model for Improving the Accuracy of Electric Power Demand Forecasting in SCADA Systems. Applied Energy, 221, 440-453.
• Laayati O. and etc., (2020). Smart Energy Management: Energy Consumption Metering, Monitoring and Prediction for Mining Industry. IEEE 2nd International Conference on Electronics, Control, Optimization and Computer Science (ICECOCS). 20364014.
• Liu F., Wang L., Wei G. & Ma Y. (2019). Cyber Security Assessment of SCADA Systems in Power Grids. Energies, 12(4), 651.
• Machitidze M. (2020). The Role of Information Technologies in Managing Decision-Making, Strategic Imperatives of Modern Management, Kyiv, pp 358 (100-102); ISBN 978-966-926-325-1.
• Mathew B. & Varghese R. (2018). A Review on SCADA System n Power Systems: Design, Implementation and Challenges. International Journal of Advanced Research in Computer Science, 9(2), 7-13.
• Mohamed A. Ali and etc., (2021). Micro-Grid Monitoring and Supervision: Web-Based SCADA Approach. Journal of Electrical Engineering & Technology. 2313-2331.
• Munir S., Khan A., (2014). Impact of Fossil Fuel Energy Consumption on CO2 Emissions: Evidence From Pakistan (1980-2010), Pakistan Dev. Rev. 53 (4II) 327–346.
• Pogarcic I., Seturidze R., Jankovi S. R., (2017). How Does the Help Desk Quality Improve Customer Satisfaction?, Athens Journal of Mass Media and Communications, Volume 3, Issue 4, Pages 343-362,;
• Qays M. O. and etc., (2022). Monitoring of Renewable Energy Systems by Iot-Aided SCADA System. Energy Science & Engineering, Volume10, Issue 6, Pages 1874-1885.
• Raza M. A. and etc., (2022). Challenges and Potentials of Implementing a Smart Grid for Pakistan’s, Energy Strategy Reviews 43 100941.
• Yang J., Shi H., Li X. & Zeng P. (2018). A Novel SCADA System Framework for Smart Grid Based on Cloud Computing. International Journal of Electrical Power & Energy Systems, 103, 412-422.
• Zhang X., Belmans R., Kirschen D., Sun D., Vaahedi E., Xue Y., (2013). Guest Editorial: Introduction to the Special Section on Planning and Operation of Transmission Grid with Applications to Smart Grid - From Concept to Implementation, IEEE Trans. Smart Grid 4 (3) 1619–1620.
• https://gse.com.ge/sw/static/file/bazris_wesebi_konsolidirebuli_14_11_2022.pdf (last seen 05.09.2023.)
• Preview (gnerc.org) (last seen 05.09.2023.)
• Preview (genex.ge) (last seen 05.09.2023.)
• Energy_balance_geo.pdf (esco.ge) (last seen 05.09.2023.)
• TYNDP_GE-2022-2032_GEO.pdf (gse.com.ge) (last seen 05.09.2023.)
•https://gnerc.org/ge/search?q=%E1%83%A5%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1+%E1%83%AC%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98 (last seen 05.09.2023.)
Keywords: Energy, Electric Power, SCADA, Automated Management Systems, Energy
Facilities, Energy Companies.
JEL Codes: O13, P28, Q40, Q43