განვლილი გლობალური საფინანსო-ეკონომიკური კრიზისის გაკვეთილებიდან გამომდინარე, დღეს საკმაოდ აქტიურად განიხილება ფინანსური კრიზისის პირობებში ცენტრალური ბანკების, როგორც ბოლო ინსტანციის კრედიტორის როლი და ფუნქციები, საფინანსო სექტორის მარეგულირებელი ორგანოები ცდილობენ გაითვალისწინონ ბაზელის სტანდარტებში მოცემული რეკომენდაციები და საბანკო ზედამხედველობისა და საკანონმდებლო რეგულირების საუკეთესო პრაქტიკები, თუმცა ჯერ კიდევ პასუხგაუცემელი რჩება კითხვა: არის კი მსოფლიო მზად, რომ მომავალი გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისი შეაჩეროს? შესაძლებელია კი წინასწარ პროგნოზირება მოსალოდნელი რეცესიების და საერთოდ, რამდენად მობილიზებულნი არიან თუნდაც მსოფლიოს ყველაზე განვითარებული ქვეყნები მინიმალური დანაკარგებით გაუმკლავდნენ მსგავსი ტიპის კრიზისებს მომავალში და შეძლონ დაკრედიტების ყველაზე დაბალრისკიანი მიმართულების - ვაჭრობის დაფინანსების სრული კრახის თავიდან არიდება?

სტატიის მიზანიაგარკვეული წვლილი შეიტანოს საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსებაზე კრიზისის ნეგატიური მოვლენების პრევენციისა და მინიმიზაციის მიმართულებით და გააანალიზოს საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსების გამოწვევები გლობალური საფინანსო-ეკონომიკური კრიზისის შემდგომ პერიოდში. მიზნიდან გამომდინარე, გამოიკვეთა შემდეგი ამოცანები:

• თანამედროვე საფინანსო-ეკონომიკური კრიზისის თავისებურებების შესწავლა;
• საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარებაში დაფინანსების როლის შესახებ არსებული სამეცნიერო ლიტერატურის მიმოხილვა;
• საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსების გამოწვევების ანალიზი თანამედროვე საფინანსო-ეკონომიკური კრიზისის შემდგომ პერიოდში.

კვლევის ბაზად შესაბამის თემატიკაზე გამოქვეყნებული სამეცნიერო ნაშრომები, საერთაშორისო ორგანიზაციების ანგარიშები, კვლევები და სტატისტიკური მონაცემებია არჩეული. კვლევის მეთოდს წარმოადგენს აღნიშნული წყაროების სისტემატიზაცია, ანალიზი, სინთეზი.

თანამედროვე საფინანსო-ეკონომიკური კრიზისის თავისებურებები

თანამედროვე მსოფლიოში საბაზრო ეკონომიკა გლობალიზაციის სულ უფრო მზარდი ტემპებით ხასიათდება. ბოლო პერიოდში განვითარებულმა მოვლენებმა ცხადყო, რომ გლობალიზაცია ხშირ შემთხვევაში ქვეყნების ეკონომიკური ინტეგრირების პარალელურად თანამედროვე ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისისათვის ე.წ. "ვირუსული ხასიათის" გამომწვევ მიზეზადაც გვევლინება. დღესდღეობით საკმაოდ აქტუალურია განვლილი ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისების თავისებურებების ანალიზი, რადგან მასზე დაყრდნობით შემუშავებული ანტიკრიზისული გეგმა ნებისმიერ სახელმწიფოს მისცემს საშუალებას, შექმნას ქვეყნის განვითარების ისეთი ეკონომიკური სტრატეგია, რომელიც გრძელვადიან პერიოდში უზრუნველყოფს სახელმწიფოს სტაბილურ განვითარებას.

დღევანდელი გადასახედიდან, საკმაოდ არაერთგვაროვანია მეცნიერებისა თუ ეკონომისტების მოსაზრებები გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისების თავისებურებებსა თუ მისი პრევენციის გზებთან დაკავშირებით. არ არსებობს ერთიანი მიდგომა, რომელიც ცალსახა და სწორხაზოვან მიმართულებას მისცემს ქვეყნებს, თუ როგორ უნდა დაგეგმონ და განახორციელონ არსებული გარემოების ადეკვატური ეკონომიკური პოლიტიკა და თავიდან აირიდონ დიდი მასშტაბის "დეპრესიები". მიუხედავად იმისა, რომ არაერთი ცნობილი მეცნიერი თუ ეკონომისტი იკვლევდა და იკვლევს გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისების საკითხებს, ბოლო პერიოდში განვითარებულმა გლობალურმა კრიზისმა თვალნათლივ აჩვენა ეკონომიკური თეორიის სერიოზული ხარვეზები და ჩავარდნები [14, გვ.17].

საერთაშორისო ექსპერტების უმეტესობის აზრით, 2007 წელს დასავლეთში დაწყებული გლობალური ფინანსური კრიზისი, რომელიც მოგვიანებით ეკონომიკურ კრიზისში გადაიზარდა, ყველაზე მძიმე იყო ბოლო 70 წლის განმავლობაში წარმოქმნილ კრიზისებს შორის [18]. ექსპერტთა გაანგარიშებით, კრიზისით გამოწვეულმა ჯამურმა დანაკარგებმა ანტიკრიზისულ ღონისძიებათა დაფინანსებაზე სახელმწიფო ბიუჯეტიდან გამოყოფილი თანხების ჩათვლით 4 ტრლნ 700 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა, ხოლო მსოფლიო ბაზრის კაპიტალიზაცია 26 ტრლნ 400 მლრდ აშშ დოლარით შემცირდა [9, გვ.119].

დღეისათვის ეკონომიკურ ლიტერატურაში არ არის სრული კონსენსუსი იმის თაობაზე, თუ რა იყო გლობალური ფინანსური დისბალანსის წარმოშობის მიზეზი. ავტორთა უმრავლესობა თანხმდება, რომ იყო მნიშვნელოვანი პრობლემები რეგულირებისა და ზედამხედველობის სფეროში და ამჟამად მნიშვნელოვანი ნაბიჯების გადადგმა ხდება სწორედ ამ კუთხით (საბანკო ზედამხედველობის ბაზელის კომიტეტის მესამე შეთანხმება კაპიტალის ადეკვატურობის, სტრეს-ტესტირებისა და ლიკვიდობის რისკების სტანდარტების შესახებ). რაც შეეხება კრიზისის გამომწვევ ეკონომიკურ მიზეზებს, ორი ძირითადი მიმართულების გამოყოფაა შესაძლებელი: ერთ-ერთი ინტერპრეტაციით, 2001 წლიდან მოყოლებული ფედერალური სარეზერვო სისტემის მიერ გატარებული შერბილებული მონეტარული პოლიტიკა იყო კრიზისის ხელშემწყობი ძირითადი ფაქტორი [22; 24], ხოლო მეორე ინტერპრეტაციის მიხედვით, გლობალური ფინანსური დისბალანსისა და მასთან დაკავშირებული კაპიტალის ნაკადების ინტენსივობის ზრდა იყო კრიზისის გამომწვევი და მსოფლიო მასშტაბით გავრცელების ძირითადი მიზეზი [8, გვ. 584-588, 15]. რიგი ავტორები მიიჩნევენ, რომ კრიზისის სწრაფი და მწვავე გავრცელება ზემოხსენებული ორივე მიზეზის ერთობლიობის შედეგია [17, გვ. 3]. თუმცა, პრაქტიკულად არც ერთი კვლევა არ შეისწავლის ემპირიულად ამ ფაქტორების წვლილს კრიზისის განვითარებაში ზუსტად და კვლევების შედეგები გარკვეულწილად წინააღმდეგობრივიცაა [1].

ექსპერტების აზრით, კრიზისის დასაწყისი დაკავშირებული იყო აშშ-ს უძრავი ქონების ბაზარზე ე.წ. სუბსტანდარტული იპოთეკური დაკრედიტების კრიზისთან. აშშ-ის უმსხვილესი იპოთეკური კომპანიების Fannie Mae-სა და Freddie Mac-ის გაუაზრებელმა, ხშირ შემთხვევაში, არაპროგნოზირებადმა მოქმედებამ (ობლიგაციების დიდი რაოდენობით გაყიდვა, პროცესის გაუმჭვირვალობა, საკრედიტო და საინვესტიციო ფუნქციების შერწყმა-არევა) გაამარტივა მომხმარებლისთვის იპოთეკური კრედიტების აღება. რეგულაციების შესუსტებამ ეტაპობრივად შექმნა სტიმული, რომ მასობრივად გაცემულიყო სესხები დაბალშემოსავლიან მსესხებლებზე საკმაოდ მაღალი ან ცვლადი (LIBOR) განაკვეთებით. შედეგად, უპრეცედენტოდ გაიზარდა როგორც უძრავი ქონების ფასები, ასევე ე.წ გაპრობლემებული სესხების მოცულობაც.

ეკონომისტები თანხმდებიან, რომ მხოლოდ უძრავი ქონების სექტორის კრიზისი არ იქნებოდა ისეთი სავალალო შედეგების მომტანი, რომ არა ის ფინანსური ინოვაციები, რაც ამ პერიოდში განხორციელდა აშშ-ში: იპოთეკით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობა (mortgage-based securities,MBS) და მათი ნაირსახეობა – სავალო ვალდებულებით უზრუნველყოფილი ობლიგაცია (collateralized debt obligation, CDO). MBS და CDO ობლიგაციები მაღალი რეიტინგისა და უსაფრთხოების გარდა ასევე მაღალ საპროცენტო განაკვეთს სთავაზობდა ინვესტორებს, რამაც გამოიწვია მათზე მოთხოვნის ზრდა და გარკვეული პერიოდის შემდეგ წარმოიქმნა ე.წ. ბუშტი. კრიზისი გასცდა უძრავი ქონების სექტორს და 2007 წელს გაკოტრება დაიწყო ჰეჯ-ფონდებმაც, რომელთა პორტფელებში მაღალი იყო იპოთეკებთან დაკავშირებული ფასიანი ქაღალდების წილი. პანიკამ განაპირობა ბანკებიდან დეპოზიტების სწრაფი გადინება, რაც ბანკების (ბრიტანეთში) ნაციონალიზაციის საფუძველი გახდა [1].

დაფინანსების როლი საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარებაში

კრიზისის ცნება ახალი არ არის და კაცობრიობის ისტორიას არაერთი ლოკალური თუ გლობალური ხასიათის ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისი ახსოვს, თუმცა სქემა, რომლითაც იგი განვითარდა და გავრცელდა კონტინენტიდან კონტინენტზე, მოჰყვა სწორედ მსოფლიო ფინანსურ და ეკონომიკურ ინტეგრაციას. შესაბამისად, გასაკვირი არ არის, რომ კრიზისის ნეგატიური ეფექტები აისახა საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების ისეთ მნიშვნელოვან მიმართულებაზე, როგორიცაა საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსება. შესაბამისად, კვლავ აქტუალურია საკითხი, რამდენად ადეკვატურად და მოქნილად იმოქმედეს წარმოქმნილი პრობლემების დასაძლევად საერთაშორისო თუ ადგილობრივმა საფინანსო ინსტიტუტებმა, რომლებიც ექსპორტ-იმპორტის დივერსიფიკაციის და ზოგადად საერთაშორისო ვაჭრობის ხელშეწყობის საქმეში მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ როგორც ფინანსური რესურსების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფით, ასევე საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობებში დოკუმენტური ოპერაციების წარმოებისა და ზოგადად რისკების ჰეჯირების საკითხებზე ინტენსიური მუშაობის საშუალებით.

მსოფლიო სამეცნიერო საზოგადოებაში, ფაქტობრივად, კონსესუსია მიღწეული ვაჭრობის დაფინანსების (trade finance) უდავო როლზე საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარების საქმეში. ვაჭრობის დაფინანსების როლთან დაკავშირებით არაერთ არგუმენტს ვხდებით სამეცნიერ ლიტერატურაში: Hollensen (2007) მიიჩნევს, რომ საერთაშორისო ვაჭრობისა და კომპანიების ინტერნაციონალიზაციის ყველაზე კრიტიკული ბარიერს სწორედ ფინანსურ რესურსებზე ხელმისაწვდომობის სირთულე წარმოადგენს [10]. როგორც Auboin, M. (2009) აღნიშნავს, მსოფლიო ვაჭრობის 80-90% დამოკიდებულია და აქტიურად იყენებს ვაჭრობის დაფინანსების რომელიმე ფორმას მაინც [5]. სწორედ ფინანსური რესურსების ხელმისაწვდომობა განაპირობებს კომპანიების წარმატებას საექსპორტო საქმიანობაში (U.S. Comptroller of the currency, 1998). ვაჭრობის დაფინანსება გარკვეულწილად უზრუნველყოფს ე.წ. "სავაჭრო გეპის" (trade gap), ანუ ექსპორტსა და იმპორტს შორის არსებული სხვაობის ამოვსებას, რაც გამოწვეულია იმით, რომ ექსპორტიდან მიღებული შემოსავალი ხშირად გამოყენებულია იმპორტის დასაფინანსებლად [2]. Anne-Gaël Vaubourg მიმოიხილავს ვაჭრობის გარე დაფინანსების გავლენას კონკურენტულ უპირატესობაზე საერთაშორისო ვაჭრობის თეორიების ჭრილით. ჰეკშერ-ოლინ-სამუელსონის თეორიის მიხედვით, ორი ქვეყნისათვის ფინანსური რესურსების ხელმისაწვდომობაში არსებული განსხვავება მნიშვნელოვნად ზრდის შეფარდებით უპირატესობას და ვაჭრობიდან მიღებულ შემოსავალს სხვა თანაბარი რესურსებისა და ტექნოლოგიების პირობებში [4]. Bardhan და Kletzer თავის მოდელში ფოკუსირებას ახდენენ ფინანსური სისტემების უმნიშვნელოვანეს ფუნქციაზე, რომელიც გულისხმობს ფინანსური რესურსებისა და დანაზოგების მობილიზებას. ავტორების აზრით, დაბალგანვითარებული საფინანსო სისტემისგან განსხვავებით, მაღალგანვითარებულ საფინანსო სისტემას აქვს შესაძლებლობა უფრო ეფექტიანად დააფინანსოს საბრუნავი კაპიტალი, რადგან ფლობს კონკურენტულ უპირატესობას საბოლოო პროდუქტის წარმოების კუთხით [6]. აღნიშნულ თეორიას განავრცობს Beck და განმარტავს, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ორი სექტორი დამოკიდებულია დაფინანსების გარე წყაროებზე, ვაჭრობის მაჩვენებლებზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ფინანსური განვითარების დონეებში განსხვავებულობა [7].

ექსპორტის ზრდის თვალსაზრისით ვაჭრობის დაფინანსების როლის ხაზგასასმელად ავტორთა გარკვეული ჯგუფი აანალიზებს პერუს ბანკებიდან ექსპორტიორი კომპანიების დაკრედიტების მაჩვენებლებს (2007-2009წწ) და შედეგად დგინდება, რომ კრედიტების მიწოდების 10%-იანმა კლებამ გამოიწვია ექსპორტის წლიური მოცულობის შემცირება 2.3%-ით, ხოლო დაკრედიტების 10%-იანმა მატებამ განაპირობა საექსპორტო ოპერაციების წარმოების ალბათობის 3.6%-იანი ზრდა [19].

ვაჭრობის დაფინანსების როლზე მსჯელობისას ცალსახაა, რომ გლობალური საფინანსო ეკონომიკური კრიზისი და მისი თანმხლები დაკრედიტების შემცირება, უკვალოდ არ ჩაივლიდა საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსებასა და მის განვითარებაზე.

საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსების გამოწვევები თანამედროვე

საფინანსო-ეკონომიკური კრიზისის შემდგომ პერიოდში

2008-2009 წლის გლობალურ ფინანსურ-ეკონომიკურ კრიზისმა სერიოზული ზიანი მიაყენა მსოფლიო ეკონომიკას. ბანკების ლიკვიდობის შემცირების პარალელურად ვაჭრობის დაფინანსებაზე ხელმისაწვდომობის კლებამ განაპირობა მსოფლიო ვაჭრობის მაჩვენებლების მკვეთრი ვარდნა, თუმცა, არსებობს მოსაზრება იმასთან დაკავშირებით, რომ კრიზისის პერიოდში მომსახურებით ვაჭრობა იყო უფრო მოქნილი ნეგატიური ეფექტებისადმი, ვიდრე საქონლით ვაჭრობის სექტორი. მსოფლიო ექსპორტის 3,98%-ით შემცირებამ 2008-2012 წლებში გავლენა მოახდინა განვითარებული ქვეყნების იმპორტის კლებასა და განვითარებადი ეკონომიკის მქონე ქვეყნების ექსპორტის შენელებულ ტემპებზე [23. გვ. 584-588].

მსოფლიო ვაჭრობის 80-90% დამოკიდებულია ვაჭრობის დაფინანსების ეფექტიანობაზე, სწორედ ამიტომ რეალური ეკონომიკის სექტორთან დაკავშირებული ნებისმიერი პოტენციური საფრთხე მნიშვნელოვნად ამცირებს ვაჭრობის დაფინანსების მოცულობას. გამომდინარე იქიდან, რომ საერთაშორისო მიწოდების სისტემის აწყობა განაპირობებს ვაჭრობის დაკრედიტების გლობალიზაციას და შესაბამისად იზრდება აღნიშნული სექტორის გლობალურ კრიზისებში ჩართულობის რისკი, საერთაშორისო ვაჭრობის თვალსაზრისით, კრიტიკულ მნიშვნელობას იძენს ისეთი ტიპის ოპერაციების ანალიზი, როგორიცაა ვაჭრობის დაკრედიტება, გარანტიები, დაზღვევები და ა.შ. [25].

კვლავ ღიად რჩება 2008 წლის გლობალური კრიზისის დროს მოკლევადიანი დაკრედიტების შემცირების გამომწვევი დომინანტი ფაქტორის განსაზღვრის საკითხი. სანამ საერთაშორისო საზოგადოებრივი ინსტიტუტები ჰიპოთეზების ძიებაში იყვნენ, საბანკო სექტორი არაადეკვატური პრუდენციული ზედამხედველობის, ცენტრალური ბანკების არასწორი მითითებების და რაც მთავარია, ადგილობრივი ხელისუფლების უუნარობის გამო კოლაფსის რეალობის წინაშე დადგნენ. მასობრივმა მცდელობამ, გაეთვალისწინებინათ "აზიური კრიზისის" გაკვეთილები, გამოიწვია საერთაშორისო ბანკების ე.წ "ჯოგური ქცევა" - ბანკებმა, ფაქტობრივად, შეწყვიტეს განვითარებად ბაზრებზე ნებისმიერი სახის აქტივობა მიუხედავად დაკრედიტების და რისკის ტიპისა. შედეგად, ვაჭრობის დაკრედიტება საერთოდ გაჩერდა. ამას თან დაერთო არაადეკვატური ინფორმაცია და ექსტრაპოლაციური მოლოდინები ვალუტის კურსთან დაკავშირებით, რამაც კიდევ უფრო გააუარესა მდგომარეობა ბაზარზე [16].

ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციამ ფინანსური კრიზისის თანმდევი რისკებისა და არასაკმარისი ლიკვიდობის მაპროვოცირებელ ძირითად მიზეზად განვითარებად ქვეყნებში ვაჭრობის დაკრედიტების სიმწირე დაასახელა, რამაც თავის მხრივ ბიძგი მისცა ადგილობრივ თუ საერთაშორისო ინსტიტუტებს, გამოსულიყვნენ კრიზისული სიტუაციიდან გამოსავლის მოძებნის ინიციატივით [15].

საერთშორისო ვაჭრობაზე თანამედროვე გლობალური კრიზისის გავლენის შესახებ გამოქვეყნებული პუბლიკაციები საშუალებას გვაძლევს გამოვკვეთოთ ის პრობლემები, რომლებიც ვაჭრობის დაფინანსების სისტემას შეექმნა გლობალური კრიზისის შემდგომ:

• ლიკვიდობისა და გადახდისუნარიანობის პრობლემები. ვაჭრობის დივერსიფიკაცია მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული დაფინანსების სანდო, ადეკვატურ და რენტაბელურ წყაროზე, რადგანაც საერთაშორისო ვაჭრობაში არის დროის საკმაოდ დიდი შუალედი წარმოებას, გადაზიდვასა და საბოლოო ანგარიშსწორების პერიოდებს შორის. ფინანსურმა კრიზისმა კი გარკვეული უნდობლობა გამოიწვია კონტრაგენტებს შორის.
• საექსპორტო ოპერაციებთან დაკავშირებული რისკები - ამგვარი რისკების გადაზღვევა ხდება როგორც ექსპორტის დაკრედიტების სააგენტოების (ECAs), ასევე კერძო სადაზღვევო კომპანიების მიერ, თუმცა პოსტკრიზისულ პერიოდში კერძო სადაზღვეოებისათვის ნაკლებად მიმზიდველი გახდა ამ ტიპის რისკების გადაზღვევა.
• ფინანსურმა პრობლემებმა განაპირობა მოთხოვნის შემცირება საქონელსა და მომსახურებაზე, რაც საბოლოო ჯამში აისახა საერთაშორისო ვაჭრობაზე და ფინანსური კრიზისი გადაიზარდა ეკონომიკურ კრიზისში.
• საერთაშორისო მიწოდების ჯაჭვის არასასურველი გვერდითი ეფექტები - ექსპორტიორები უფრო მყარად შეხვდნენ კრიზისს, რადგან მათ ჰქონდათ ხელმისაწვდომობა ფინანსურ რესურსებზე იმპორტიორებისაგან. რამაც იძულებული გახადა იმპორტიორი გაემკაცრებინა დაკრედიტების პოლიტიკა.
• ვაჭრობის დაფინანსების შეზღუდულობა - ლიკვიდურობის შემცირებამ და რისკების ზრდამ განაპირობა კრედიტების გაძვირება ბევრ ქვეყანაში. ამას დაემატა, ექსპორტიორების უფრო მეტი ინფორმირებულობა სავაჭრო ოპერაციების თანმდევი რისკების შესახებ, მათი ფრთხილი პოზიცია, ტვირთები თვეობით ყოვნდებოდა, სანამ ექსპორტიორი არ დარწმუნდებოდა მყიდველის გადახდისუნარიანობაში, რის გამოც შენელდა საერთაშორისო ვაჭრობის პროცესები, სავაჭრო ფინანსირებასთან დაკავშირებულ საბანკო პროდუქტებზე გაიზარდა საპროცენტო განაკვეთები, საკომისიოები და შემცირდა ვაჭრობის დაკრედიტებაზე ხელმისაწვდომობა.
• Lehman Brothers-ის და სხვა ფინანსური ინსტიტუტების გაკოტრებით დაიკარგა საერთაშორისო ვაჭრობის ფინანსირების სტარტეგიული პარტნიორები, გაიზარდა სავაჭრო ფინანსირების პროდუქტებზე (გარანტიები, აკრედიტივები) ბანკის მხრიდან "დაუარებული"განაცხადების რაოდენობები.
• ბაზელის კაპიტალის ადეკვატურობის ახალი მოთხოვნები ნეგატიურად აისახა საერთაშორისო ვაჭრობის დაკრედიტებაზე.

კრიზისის თანმდევ ნეგატიურ ეფექტებს არაერთი ანალიტიკური კვლევა მიეძღვნა. საერთაშორისო სავაჭრო პალატის (ICC) კვლევამ 2009 წლიდან პერმანენტული ხასიათი მიიღო. აღნიშნული კვლევის მიხედვით [21], მსოფლიოს მთლიანი შიგა პროდუქტის (მშპ) მაჩვენებელი კრიზისის პერიოდის მკვეთრი რყევებისგან განსხვავებით (2009 წელს მსოფლიო მშპ შემცირდა 1,7%-ით ხოლო განვითარებადი ქვეყნების მშპ 5,8%-დან დაეცა 2,1%მდე) [12], 2013-2014 წლებში ნაკლები დინამიკურობით გამოირჩეოდა და 2,5%-დან მხოლოდ 2,6%-მდე გაიზარდა. ფაქტია, რომ როგორც განვითარებულ, ასევე განვითარებად ქვეყნებს ჯერ კიდევ თან სდევთ კრიზისის შემდგომი ნეგატიური ეფექტები, ამიტომ, ჯერ კიდევ ბევრი შესაძლებლობებია გამოსაყენებელი მსოფლიოს კრიზისული მდგომარეობიდან საბოლოოდ გამოყვანის მიმართულებით. განვითარებული ქვეყნების მხრიდან აქცენტი უნდა გაკეთდეს ინვესტირებაზე ინფრასტრუქტურულ პროექტებში სამუშაო ადგილების შექმნის მიზნით და ფისკალური და მონეტარული პოლიტიკის კოორდინირებულ მოქმედებაზე. განვითარებად სამყაროს სრულიად სხვა გამოწვევა აქვს: კაპიტალის ნაკადების შემცირებამ შესაძლოა გავლენა იქონიოს ვალუტის გაუფასურებაზე, რაც თავის მხრივ გამოიწვევს ექსპორტის გაძლიერებას. შესაბამისად, საჭირო იქნება ცენტრალური ბანკების მიერ ადეკვატური მონეტარული პოლიტიკის გატარება ინფლაციის დონის დასტაბილურების მიზნით [13].

ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციის (WTO) მონაცემებით, 2008 წლის გლობალური კრიზისის შემდგომ აღირიცხა ვაჭრობის შემზღუდავი 1360 რეგულაცია, საიდანაც ბოლო 7 წლის განმავლობაში გაუქმდა მხოლოდ 329 ნორმა. დღემდე აქტიურად იბრძვის WTO, რომ მოხდეს პროტექციონისტული ნორმებისა და არასატარიფო ბარიერების მაქსიმალურად შემცირება. მოლოდინის მიუხედავად, მსოფლიო სავაჭრო ურთიერთობები ინარჩუნებს შენელებულ ტემპს, რომლის გასააქტიურებლად მრავალმხრივი სავაჭრო ურთიერთობის გაღრმავება და თავისუფალი ვაჭრობის შემზღუდავი ნორმების მინიმიზაცია უდავოდ წინგადადგმული ნაბიჯი იქნება.

რაც შეეხება ვაჭრობის დაფინანსების პროდუქტების პროცესუალურ ნაწილს, თანამედროვე ეპოქაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება საერთაშორისო კლირინგული სისტემების მოქნილ ფუნქციონირებას. აღნიშნულ პროცესებში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ფინანსური ტელეკომუნიკაციების მსოფლიო ბანკთაშორის საზოგადოება (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication-SWIFT), რომელიც აწარმოებს საერთაშორისო მასშტაბით ანგარიშსწორების ოპერაციებს მონაცემთა დისტანციური გადაცემის სისტემის მეშვეობით, რაც უზრუნველყოფს ანგარიშსწორების სისწრაფეს, მოქნილობას, ოპერაციათა რაციონალიზაციასა და საიმედოობას. უნდა აღინიშნოს, რომ კრიზისამდელ პერიოდში საერთაშორისო სავაჭრო ოპერაციების 80-85%-ის შემთხვევაში ანგარიშსწორება ხორციელდებოდა ღია ანგარიშის მეშვეობით. ანგარიშსწორების ეს ფორმა არ იყენებს SWIFT-ის "საგადამხდელო შეტყობინებებს". აქედან გამომდინარე, ანგარიშსწორების დარჩენილი 15-20% მეთოდებისა (დოკუმენტური ბიზნესი, გარანტიები, აკრედიტივები) შესაძლოა გაანალიზდეს SWIFT-ით განხორციელებული ტრანზაქციების სტატისტიკის საფუძველზე. 2007 წლის მონაცემებით, გამოკითხულ ფინანსურ ინსტიტუტთა 80% საბანკო აკრედიტივების   90%-ს, ხოლო გამოკითხულთა 20% - საბანკო აკრედიტივების 50%-ს ახორციელებდა SWIFT-ის სისტემის მეშვეობით. SWIFT-ის ტრანზაქციების მაჩვენებელმა პიკს 2007 წელს მიაღწია (48 მლნ ტრანზაქცია) და 2008 წლის კრიზისის პერიოდში 46 მლნ ტრანზაქციამდე შემცირდა [12]. მოკლევადიანი აღმავლობის მიუხედავად, 2010 წლიდან კლება დაიწყო აღნიშნულმა მაჩვენებელმა და 2014 წელს სვიფტით განხორციელებული ტრანზაქციები შემცირდა 1,79%-ით, თუმცა 2015 წელი ყველაზე დამაფიქრებელი შედეგით გამოირჩევა, რადგან SWIFT- ით განხორციელებული ვაჭრობის დაფინანსების ტრანზაციები შემცირდა 5%-ით, რაც ბევრად მაღალია, ვიდრე 2014 წლის მაჩვენებელი (1.79%). მათ შორის, დოკუმენტური ინკასოს შეტყობინებები - კატეგორია 4 შემცირდა 6.79%-ით, ხოლო კატეგორია 7 (შეტყობინებები აკრედიტივებისა და გარანტიებისათვის) - შემცირდა 4.49%-ით. ასევე აღსანიშნავია, რომ 2015 წელს MT700-ის მოცულობითი მაჩვენებლები თითქმის მიუახლოვდა 2009 წლის პოსტ-კრიზისულ მდგომარეობას [11]. საყურადღებოა მოცემული სტატისტიკა და ცალსახად საჭიროებს მიზეზების დეტალურ ანალიზს და ეფექტური სამოქმედო გეგმის შემუშავებას.

SWIFT-ის  საანგარიშსწორებო  სისტემით  განხორციელებული  ოპერაციებისგან განსხვავებით, 2014 წელი გლობალური ფაქტორინგული ინდუსტრიისათვის შთამბეჭდავი აღმოჩნდა. მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო ვაჭრობის ზრდის ტემპები შენელდა რიგი მიზეზის, მათ შორის სამომხმარებლო ფასების დაწევის, სავალუტო კურსის ცვალებადი გარემოსა თუ არამდგრადი ეკონომიკური პროცესების გამო, ფაქტორინგული ინდუსტრია 2014 წელს გაიზარდა 6,3%-ით და მისმა წლიურმა მოცულობამ გადააჭარბა 2,35 ტრლნ ევროს. ზრდის მაჩვენებელი დომინანტურად გამოვლინდა ევროპასა და ა.შ.შ-ში (8%-იანი ზრდა თითოეულის შემთხვევაში), რომელთაც მსოფლიო ფაქტორინგული ინდუსტრიის 71% უკავიათ. 2008-2009 წლის კრიზისის შემდგომ, ფაქტორინგის მოცულობა ინტენსიურად იზრდება (1 ტრლნ ევროს მოცულობით წელიწადში) და ასეთი თვალსაჩინო პროგრესი საფუძველს გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ დაახლოებით ერთი საუკუნის წინ სრულიად ახალი ერა დაიწყო ფაქტორინგისთვის აშშ-ში. ტრანსასაზღვრო ფაქტორინგის ინტენსიური ზრდა განპირობებული იყო ღია ანგარიშით ვაჭრობის ზრდითა და ფაქტორინგის მიერ ტრადიციული აკრედიტივის ალტერნატიული ფუნქციის შეთავსებით [21].

საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ ბევრ ქვეყანაში, როგორიცაა მაგალითად აშშ და ბრაზილია, ფაქტორინგის ინდუსტრიას არ გააჩნია რეგულაციები, რაც საშუალებას აძლევს ბევრ არა საბანკო დაწესებულებას, ჩაერთოს აღნიშნულ ინდუსტრიაში. ასეთი ინტენსივობა, განსაკუთრებით თანამედროვე ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისის შემდგომ, განაპირობა ბაზელ II/III-ის რეკომენდაციების გათვალისწინებამ, მომატებულმა რისკებმა, რამაც თავი იჩინა არაუზრუნველყოფილი დაკრედიტების ფორმებით და ზოგადად ფაქტორინგის, როგორც ერთ-ერთი ყველაზე უსაფრთხო და სანდო პროდუქტის პოზიციონირებამ ბაზარზე, რომელიც უზრუნველყოფს SME სექტორის ლიკვიდობას და ხელს უწყობს ეკონომიკის მდგრად განვითარებას.

რაც შეეხება ბაზელ II-ის სტანდარტს, რომელსაც საკმაოდ კრიტიკულად მიუდგნენ 2008 წლის მსოფლიო ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისის გაანალიზებისას, აღნიშნულ რეგულაციებში საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსების მხრივ მნიშვნელოვანი ხარვეზები დაფიქსირდა. აღმოჩნდა, რომ ბაზელის სტანდარტი სრულად უქრობდა ბანკებს საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსების მოტივაციას და კაპიტალის ადეკვატურობისადმი გაზრდილი მოთხოვნები არახელსაყრელი იყო განსაკუთრებით განვითარებადი ქვეყნების მიკრო და მცირე ბიზნესის დაკრედიტებისთვის.

თანამედროვე მსოფლიოში მეტად აქტუალურია პროცესების ოპტიმიზაცია, რაც მათი გაციფრულებით, ე.წ. დიჯიტალიზაციით (digitalisation) მიიღწევა. ეს გამოწვევა ვაჭრობის დაფინანსების მიმართულებითაც დგას, თუმცა, ჯერ კიდევ განვითარების საწყის ეტაპზეა. გამოკითხულთა მხოლოდ 7.4% მიიჩნევს, რომ ვაჭრობის დაფინანსების ტრანზაციების გაციფრულება აქტიურად მიმდინარეობს. 27.8%-ის აზრით, მცირე დო- ზით დაწყებულია ტრანზაციების დიჯიტალიზაცია. 43.2% კი თვლის, რომ უმნიშვნელო ძვრები შეინიშნება ამ მიმართულებით, ხოლო 21.6% ფიქრობს, რომ ამ საკითხს არ ექცევა ყურადღება [11]. პროცესების "დიჯიტალიზაციის" მიმართულებით უახლესი მიღწევაა 2016 წელს 7 ევროპული ბანკის მიერ (Rabobank, Deutsche Bank, HSBC, KBC, Natixis, Société Générale and UniCredit) გაფორმებული მემორანდუმი სავაჭრო ტრანზაქციების საბანკო მომსახურების დისტანციური სერვისის შექმნასთან დაკავშირებით (Digital Trade Chain- DTC), რომელიც მობილური აპლიკაციით ერთმანეთთან აკავშირებს სავაჭრო ტრანზაქციებში ჩართულ ყველა მხარეს (მყიდველს, მყიდველის ბანკს, გამყიდველს, გამყიდველის ბანკს და ტრანსპორტიორ კომპანიას). აღნიშნული პროდუქტი ამარტივებს საერთაშორისო სავაჭრო ოპერაციების მართვის პროცესს და ამცირებს იმ რისკებს, რისთვისაც დოკუმენტურ კრედიტს იყენებს მსოფლიო სავაჭრო ბიზნესი. ახალი პლატფორმა უზრუნველყოფს პროცესების გამჭვირვალობას, რისკების მინიმიზაციას და დოკუმენტების გაფორმებასთან დაკავშირებული ზედმეტი ბიუროკრატიის გაუქმებას, რაც საუკეთესო საშუალებაა იმ კომპანიებისათვის, რომლებიც უპირატესობას ანიჭებენ ღია ანგარიშით ანგარიშსწორებას. თუმცა მიზანშეწონილია, რომ პროცესების ოპტიმიზაცია განხორციელდეს განსაკუთრებული სიფრთხილით, რაც ხელს შეუწყობს რისკების ადეკვატურ შეფასებას და მაქსიმალურად დააზღვევს ამ ფორმატით დაკრედიტებული საერთაშორისო ვაჭრობის სუბიექტების კრიზისულ სიტუაციებში მოხვედრის ალბათობას, შედეგი კი ცალსახად დადებითად აისახება საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარებაზე.

ასევე გასათვალისწინებელია, რომ კრიზისის შემდგომ პერიოდში მსოფლიო ფინანსურ ბაზრებს ახასიათებს ტურბულენტობა და არასტაბილური საფინანსო გარემო დიდ დაბრკოლებებს ქმნის ვაჭრობის დაფინანსებისა და რისკების ჰეჯირების მიმართულებით და იზრდება ალბათობა, რომ ამ მომსახურების მიმწოდებელი კომპანიები მხოლოდ გაზრდილი საკომისიოების გამო აიღებენ საკუთარ თავზე მნიშვნელოვნად მომატებულ რისკებს. აღნიშნული პრობლემა საკმაოდ საყურადღებოა, რადგან დაბალი ფასები ცალსახა უპირატესობაა კონკურენტულ ბაზარზე იმის გათვალისწინებით, რომ დღესდღეობით ლიკვიდურობის უზრუნველსაყოფად არაერთი საინტერესო ალტერნატივა არსებობს.

*  * *

პრობლემის შესწავლა-გაანალიზების საფუძველზე წინა პლანზე წამოიწია საერთაშორისო ვაჭრობის დაფინანსების წინაშე მდგარმა გამოწვევებმა. შესაბამისად შევიმუშავეთ რეკომენდაციები, რაც გარკვეულ წვლილს შეიტანს საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობების გაჯანსაღებისა და კრიზისების პრევენციაში:

• საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარების თვალსაზრისით უდავოდ წინგადადგმული ნაბიჯია ვაჭრობასთან დაკავშირებული ბარიერების მინიმიზაცია, თუმცა, გასათვალისწინებელია, რომ მასობრივმა დერეგულირებამ კვლავ არ წარმოშვას ახალი კრიზისის საფრთხე;
• ეკონომიკური კრიზისების პრევენციისთვის მნიშვნელოვანია საბანკო სექტორის სათანადო ზედამხედველობა და რისკების დროული შეფასება ეროვნული ბანკების მიერ, თუმცა, ამან არ უნდა გამოიწვიოს ვაჭრობის დაფინანსების გაუაზრებელი "შებოჭვა". კრიზისმა აჩვენა, რომ არასათანადო მითითებების გამო ბანკებმა, ფაქტობრივად, შეწყვიტეს ვაჭრობის დაფინანსება. შესაბამისად, მნიშვნელოვანია ეროვნული ბანკი ფლობდეს და ეფექტიან ახორციელებდეს საზედამხედველო ფუნქციას, რათა თავიდან აიცილოს კრიზისული სიტუაციები და არ გახდეს საჭირო მისი როგორც ბოლო ინსტანციის, კრედიტორის როლის გამოყენება;
• ღია ანგარიშით ანგარიშსწორება, მოქნილ და მიმზიდველ პირობებთან ერთად, არსებითად ზრდის ექსპორტიორისათვის თანხის გადაუხდელობის რისკს. სწორედ ამიტომ, რეკომენდებულია ის გამოყენებული იქნეს მხოლოდ მაღალი ნდობისა და კონტრაგენტებს შორის ხშირი სავაჭრო ურთიერთობების პირობებში;
• საერთაშორისო საანგარიშსწორებო სისტემის (SWIFT) მნიშვნელოვანი როლი საერთაშორისო ვაჭრობის პროცედურების სისწრაფისა და სიზუსტის კუთხით უნდა იქნეს გამოყენებული ყველა საანგარიშსწორებო ფორმის შემთხვევაში, ასევე მიზანშეწონილია მოხდეს SWIFT-ით განხორციელებული ტრანზაქციების კრიზისის პერიოდისთვის არსებულ მაჩვენებლამდე შემცირების მიზეზები და შემუშავდეს ეფექტიანი სამოქმედო გეგმა ამ მდგომარეობის გამოსასწორებლად;
• მსოფლიო გამოცდილების გათვალისწინებით, ვაჭრობის დაფინანსების პროდუქტებთან დაკავშირებული საჩივრების მინიმუმამდე დაყვანის მიზნით, ბანკებმა უნდა მოახდინონ თაღლითობის ყველა შესაძლო ვერსიის იდენტიფიცირება და პრევენციული ღონისძიებების დაგეგმვა, რათა არ მოხდეს ამ პროდუქტების სანდოობის სტატუსის შელახვა;
• ტექნოლოგიური განვითარების ერაში პროცესების ოპტიმიზაციის და გაციფრულების მიმართულებით სანტერესოა ახალი პლატფორმის Digital Trade Chain – DTC წინაშე მდგარი გამოწვევები, თუმცა მიზანშეწონილია, რომ პროცესების ოპტიმიზაცია განხორციელდეს განსაკუთრებული სიფრთხილით, რაც ხელს შეუწყობს რისკების ადეკვატურ შეფასებას და მაქსიმალურად დააზღვევს ამ ფორმატით დაკრედიტებული საერთაშორისო ვაჭრობის სუბიექტების კრიზისულ სიტუაციებში მოხვედრის ალბათობას, შედეგი კი ცალსახად დადებითად აისახება საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარებაზე;
• კრიზისის პერიოდში შესამჩნევად მატულობს სადაზღვეო კომპანიების მხრიდან საერთაშორისო ვაჭრობასთან დაკავშირებული რისკების გადაზღვევის შიში. უმჯობესი იქნება, თუკი სადაზღვევო კომპანიები ასევე დეტალურად გაანალიზებენ კრიზისის პერიოდში წარმოშობილ რისკებს და მაქსიმალურად ოპტიმალურ სადაზღვევო პაკეტებს შექმნიან, რაც ორმხრივსარგებლიანი და ნაკლები ზარალის მომტანი იქნება უშუალოდ სადაზღვევო კომპანიებისათვის;
• იქიდან გამომდინარე, რომ პოსტკრიზისულ პერიოდში თვალსაჩინო გახდა ბაზელის რეკომენდაციების ნეგატიური გავლენა საერთაშორისო ვაჭრობაზე, აუცილებლად უნდა მოხდეს ბაზელის კომიტეტის რეკომენდაციების გადახედვა და ბალანსის დაცვა, რათა, კრიზისის პრევენციის მიზნით შექმნილი რეგულირებები არ აღმოჩნდეს ეკონომიკის საკვანძო მნიშვნელობის მქონე სექტორის შეფერხების საფუძველი.

აღნიშნული კვლევის შემდგომი განვითარების მიმართულებით დაგეგმილია საქართველოში საერთაშორისო ვაჭრობის ხელშეწყობის ანალიზი ინსტიტუციური ჭრილით და ამ მიზნით ქვეყანაში მოქმედი ექსპორტიორი კომპანიების, კომერციული ბანკებისა და ვაჭრობის დაფინანსების პროგრამების წარმომადგენელთა კვლე- ვის განხორციელება საკითხთან დაკავშირებული მკაფიო ანალიზის დასადებად.

ლიტერატურა:

1. ბაქრაძე გ. `2007-2008 წლის გლობალური ფინანსური კრიზისი: მიზეზები და ინტერპრეტაციები~, ჟურნალი "ეკონომიკა და საბანკო საქმე", ტომი #2, 2014. გვ 5-26.

2. Abegglen, J.C. & Hout, T.M. Facing up with the trade gap with Japan. Foreign Affairs, 57 (1). 1978. pp. 146-168.

3. Acharya V. and Richardson M., ~Restoring Financial Stability: How to Repair a Failed System~, Wiley; 2009.

4. Anne-Gaël Vaubourg, ~Finance and international trade: A review of the literature~, 2016, pp. 2-11.

5. Auboin, M. Restoring trade finance during a period of financial crisis: stock-taking of recent initiatives. Staff Working Paper 2009-16. 2009).

6. Bardhan, P. and Kletzer, K. Credit markets and patterns of international trade. Journal of Development Economics 27: (1987). pp. 57-70.

7. Beck, T. Testing the trade credit and trade link: evidence from data on export credit insurance. Journal of International Economics 57. (2002) pp. 107-130.

8. Caballero R. J., Krishnamurthy A., , "Global Imbalances And Financial Fragility", American Economic Review; 2009.

9. Cecchetti S.G., Kohler M., Upper C. Financial Crisis and Economic Activity // NBER Working paper, 2009, #15379.

10. Hollensen, S. Global marketing: A decision-oriented approach. 4th edition. Prentice Hall. 2007.p.752.

11. ICC Global Trade and Finance Survey, 2016. http://store.iccwbo.org/content/uploaded/ pdf/ICC–Global–Trade–and–Finance–Survey–2016.pdf

12. International Chamber of Commerce (ICC) Banking Commission , Rethinking Trade & Finance, Global Trade Finance Survey 2009, ICC Document No. 470-1120 TS/WJ 31 March 09.

13. International Chamber of Commerce (ICC) Banking Commission , Rethinking Trade & Finance, Global Trade Finance Survey, 2015.

14. Krugman P. How did Economist Get It So Wrong? // The New York Times. 2009, Sept. 2.

15. Marc Auboin, Moritz Meier-Ewert*, "Improving the Availability of Trade Finance During Financial Crises", https://www.wto.org/english/res–e/booksp–e/dis02–e.pdf;

16. Marc Auboin, Moritz Meier-Ewert, `Improving the Availability of Trade Finance during Financial Crises~, WTO, 2003, Monetary Policy Institute Working Paper No. 3.

17. Obstfeld M., Rogoff K., ~Global Imbalances and the Financial Crisis: Products of Common Causes~, CEPR Discussion Paper 7606; 2009.

18. Onwuamaegbu, U; Sauvant, P, "FDI, the Global Crisis and Sustainable Recovery", Transnational Corporations, UNCTAD: 20(1). (2011).

19. Paravisini, D., Rappoport, V., Schnabel, P. and Wolfenson, D. "Dissecting the eEffect of Credit Supply on Trade: Evidence from Matched Credit-Export Data. NBER Working Paper 16975".(2011).

20. Portes, R., 2009, "Global Imbalances", mimeo, London Business School, January 2009.

21. Rethinking Trade and Finance, http://www.iccwbo.org/Products-and-Services/Trade- facilitation/ICC-Global-Survey-on-Trade-Finance. 2015.

22. Taylor, J. B., "Housing and Monetary Policy", Federal Reserve Bank of Kansas City, 2007 Symposium; 2007.