ტურიზმის ინდუსტრიის განვითარების გლობალური მასშტაბები, მისთვის დამახასიათებელი ფართო და კომპლექსური კავშირებით გარემოსათან, სულ უფრო აქტუალურს ხდის ამ დარგთან დაკავშირებული პროცესების შესაწავლას თანამედროვე, მდგრადი განვითარების კონცეფციის პოზიციებიდან. ეს აქტუალურობა, ლოგიკურად ვრცელდება საქართველოზეც [1;2;10; 12;17], სადაც ტურიზმი ხდება ქვეყნის ერთ-ერთი წამყვანი მიმართულება თავისი მრავალმნიშვნელოვანი თვისებებით და ზემოქმედებით სოციალურ, ეკონომიკურ და ბუნებრივ გარემოზე [13; 14].

მდგრადი განვთარება შედარებით ახალი კონცეფციაა, რომელიც ითავსებს როგორც თეორიულ და მეთოდიკურ ცოდნას, ასევე პრაქტიკულ სამოქმედო გეგმებსა და რეკომენდაციებს. ამ კონცეფციის განვითარების მიმდინარე ეტაპის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გამოვლინებაა ე.წ. ტრანსდისციპლინური მიდგომების შემუშავება და გამოყენება. მისი მიზანია შეავსოს თეორიულ და პრაქტიკულ ცოდნას შორის შექმნილი ვაკუუმი, გამოავლინოს და განაზოგადოს ურთიერთგანმსაზღვრელი სოცალურ-ეკონომიკური და ეკოლოგიური პრობლემები. ამ სისტემური პროცესების ცალკეული ასპექტები ემპირიულად აღიქმება პრაქტიკოსების მიერ, ცალკეულ სა- კითხებს იკვლევენ სხვადასხვა დარგის მეცნიერები, ზოგჯერ ერთობლივადაც კი, მაგრამ არ ხდეება მიღებული ცოდნის და გამოცდილების ერთიან სისტემაში გენერირება და ახალი პარადიგმების შემუშავება.

მოცემული სტატიის მიზანია მდგრადი განვითარებისა და ტრანს-დისციპლინური მიდგომების პოზიციებიდან იმ ტიპური პრობლემების გამოვლენა, რომელიც შეიცავს ერთმანეთთან დაკავშირებულ სოციალურ, ეკონომიკურ და ეკოლოგიურ კომპონენტებს. ამისათვის, განვიხილეთ მდგრადი განვითარების კონცეფციის ძირითადი თავისებურებები ტურიზმთან მიმართებით; შევისწავლეთ ტრანსდისციპლინური მიდგომის საკვანძო დებულებები; დაბოლოს, აღნიშნული კონცეფციების პოზიციებიდან, გამოვავლინეთ ცალკეული პრობლემები საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში, რომლებიც განსხვავდებიან თავისი ბუნებრივი, სოციალური და ეკონომიკური გარემოთი. აღსანიშნავია, რომ კვლევის მიზნიდან გამომდინარე, აქცენტი გაკეთდა იმ პრობლემებზე, რომლებიც ნაკლებად არის აღქმული საზოგადოებაში ან აღქმულია არასისტემურად. სისტემურობაში, მოცემულ კონტექსტში, იგულისხმება კომპლექსური პრობლემების სოციალური, ეკონომიკური და ეკოლოგიური შემადგენლების ურთიერთკავშირი.

კვლევის მიმდინარე ეტაპზე, მიღებულ შედეგებს განვიხილავთ ტრანსდისციპლინური კვლევების საწყის ფაზად, რასაც, ამავე კონცეფციის მეთოდიკის თანახმად, უნდა მოჰყვეს პრობლემების სტრუქტურიზება, ანალიზი და შედეგების გენერირება ახალ ცოდნაში (პარადიგმაში). ამ ფაზებს განვიხილავთ მომავალი კვლევის ამოცანებად.

მდგრადი განვითარება წარმოადგენს კომპლექსურ, მრავალკომპონენტიან კონცეფციას. ამან განაპირობა განმარტებების სიმრავლე, რომლებიც ასახავენ მის სხვადასხვა თვისებებს და ასპექტებს. გამოვყოფთ, ჩვენი აზრით 5 საკვანძო დებულებებას, რომლებიც განზოგადებულად ასახავენ ამ მიდგომის ძირითად თავისებურებებს. კერძოდ ტურიზმის მდგრადი განვითარების კონცეფცია ითვალისწინებს:

1.ტურისტთა მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას მომავალი თაობების მოთხოვნების დაკმაყოფილების შესაძლებლობების გათვალისწინებით;

2.ყველა დაინტერესებული მხარის ინტერესების გათვალისწინებას (დაბალანსებას), იგულისხმება - ტურისტების, ბიზნესის, ადგილობრივი მოსახლეობის, სახელმწიფოს და სხვა დაინტერესებული მხარეების ინტერესები;

3.მოცემული დარგის (ტურიზმის) განვითარების ხედვას გარემოსთან კავშირში. გარემო პირობითად იყოფა სოციალურ, ეკონომიკურ და ბუნებრივ შემადგენლებად;

4.გარემოსთან ორმხრივ ურთიერთობას - დარგის ზეგავლენას ბუნებრივ, ეკონომიკურ და სოციალურ გარემოზე და ამ გარემოს ზეგავლენას ტურიზმის განვითარებაზე;

5.პროცესების განვითარებას ტურიზმის დანიშნულების ადგილებში (დესტინაციებში).

ტრანსდისციპლინური კონცეფციის წარმოქმნა განაპირობა თეორიული და პრაქტიკული ცოდნის პარალელურმა განვითარებამ, ისე, რომ მათ შორის კავშირი დროთა განმავლობაში სულ უფრო იკარგებოდა. შესაბამისად, იზრდება ამ ორი მიმართულების შერწყმის აქტუალობა. ტურიზმის სფეროშიც შეიმჩნევა ცალკე პრაქტიკულ საქამიანობაში ჩაბმული პირების ემპირიული ცოდნის დაგროვება და ცალკე, მდგრადი განვითარების თეორიული დებულებების განვითარება. მეტიც, ტურიზმი, როგორც გამოკვეთილად კომპლექსური მოვლენა, სხვადასხვა საბუნებისმეტყველო, სოციალური და ეკონომიკური მეცნიერებების კვლევის ობიექტია, მაგრამ არ ხდება მიღებული დარგობრივი ცოდნის ერთიან სისტემაში განზოგადება და მოვლენების სისტემური გაანალიზება. ეს კი მნიშვნელოვანია პრობლემების რაციონალური გადაჭრის გზების გამოსავლენად და დარგის მდგრადი განვითარების უზრუნველსაყოფად.

ტრანსდიციპლინური მიდგომის დანიშნულებაა ამ ვაკუუმის შევსება, მეცნიერების პრაქტიკასთან უფრო მჭიდრო დაკავშირებით და მრავალასპექტიანი პრობლემების სხვადასხვა პოზიციიდან ერთიანი და კომპლექსური შესწავლით [16, გვ.4].

ტრანსდიციპლინური მიდგომის განსხვავება სხვა მიდგომებისაგან ვლინდება ავსტრიელი მეცნიერების ქვემოთმოყვანილ განმარტებებში [16]: მონოდისციპლინური (ანუ ინტრადისციპლინური) მიდგომა - გულიხმობს შესწავლას ერთი კონკრეტული მეცნიერების პოზიციიდან; მულტიდისციპლინური მიდგომა ნიშნავს ერთი თემის შესწავლას მეცნიერების განსხვავებული დარგების პოზიციებიდან, მიღებული შედეგების სინთეზის გარეშე; ინტერდისციპლინური მიდგომა ითვალისწინებს კომპლექსური პრობლემის შესწავლას მეცნიერების სხვადსხვა დარგის პოზიციებიდან, მიღებული შედეგების სინთეზით. ამ მიდგომას შეიძლება ეწოდოს: ~ მეცნიერება - საზოგადოებისთვის~; ტრანსდისციპლინური მიდგომა გულისხმობს კომპლექსური პრობლემის შესწავლას მეცნიერების სხვადასხვა დარგის პოზიციებიდან და, რაც მთავარია, ამ პრობლემასთან დაკავშირებით პრაქტიკული ცოდნის შერწყმას თეორიულ ცოდნასთან. ეს უკანასკნელი შეიძლება გააჩნდეს და გააჩნიათ ადგილობრივ მოსახლეობას, ორგანიზაციებს და კომპანიებს, მეცნიერებს, რომლებსაც აქვთ კავშირი გამოსაკვლევ პრობლემებთან. ასეთმა მიდგომამ დაიმკვიდრა სახელი - "მეცნიერება საზოგადოებასთან ერთად". იგივე ავტორები, აღნიშნავენ, ცოდნის შემდეგ კატეგორიებს: მეცნიერული (science-episteme); პრაქტიკული (life-world action - praxis); ტექნოლოგიური (production - poiêsis); და გონივრული (prudence - phronêsis). [15]. გასათვალისწინებელია, რომ ტრანსდისციპლინური მიდგომა არ ნიშნავს სხვადასხვა მეცნიერების მეთოდებისა და მიდგომების კრებულს, იგი უნდა განვითარდეს სპეციალური პარადიგმების შემუშავების გზით [15, გვ. 7].

ტრანსდისციპლინურ კვლევებში ექსპერტები, როგორც წესი, გამოყოფენ 3 ძი- რითად ფაზას [15, გვ.6,19]:

1.პრობლემის იდენტიფიცირება და სტრუქტურიზება (Problem Identification and Structuring);

2.პრობლემის ანალიზი და გამოკვლევა (Problem Analysis);

3.შედეგების მიღება (Bringing Results to Fruition).

მათი დეტალიზაცია და მოდიფიკაცია დამოკიდებულია კონკრეტულ კვლევაზე.

ტრანსდისციპლინური კვლევის ტიპური ამოცანებია:

-პრობლემის კომპლექსურობის გამოვლენა;

-პრობლემის პრაქტიკულ და მეცნიერულ აღქმას შორის განსხვავების გათვალისწინება;

-აბსტრაქტული ცოდნის დაკავშირება პრობლემის კონკრეტულ ცოდნასთან;

-იმ ცოდნისა და პრაქტიკული ქმედებების გამოვლენა, რომლებიც ხელს შეუწყობს საერთო ინტერესებში შემავალი შედეგის მიღებას. ასეთ შედეგს დაერქვა "საერთო პროდუქტი", ხოლო მის მისაღებად საჭირო თეორიულ და პრაქტიკული ცოდნის ერთობას - "მიზნობრივი ცოდნა" [15, გვ. 4-5, 19, 428, 430; 16].

საქართველოში ტრანს-დისციპლინური პრობლემების მაგალითების გამოსავლენად, ვიხელმძღვანელეთ ზემოთაღწერილი მიდგომებით. კერძოდ, აქცენტი გაკეთდა კომპლექსური პრობლემების შემადგენელი კომპონენტების ურთიერთკავშირის გამოვლენაზე და არა მათი ცალკეული ასპექტების სიღრმისეულ ანალიზზე. როგორც აღინიშნა, ტრანსდისციპლინური კვლევის პირველ ფაზას წარმოადგენს ამ სახის პრობლემების იდენტიფიცირება. ქვემოთ განიხილება ამ კუთხით გამოყოფილი სავარაუდო პრობლემები საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში.

შავიზღვისპირა რეგიონი. საქართველოს გააჩნია 310 კმ-იანი ზღვის სანაპირო, 4-5 თვიანი საბანაო სეზონით. მის ცალკეულ მონაკვეთში, ტურიზმის განვითარების ტენდენციები შეიცავს კომპლექსური ხასიათის რისკებს. ქვემოთ აღვნიშნავთ იმ თავისებურებებს და პრობლემებს, რომელთა ფორმირებაში განსაკუთრებულ როლს ასრულებს ადგილობრივი ბუნებრივი თუ სოციალურ-ეკონომიკური თავისებურებები.

მთის ფერდობების სიახლოვე სანაპიროსთან აჭარის და აფხაზეთის მონაკვეთებში, დიდ უპირატესობას ანიჭებს ადგილობრივ ბუნებას ხედების მიმზიდველობის მხრივ. ამასთან, ზღვასთან ახლოს მდებარე, მკვეთრად დახრილი ფერდობები ზრდიან ჩამდინარე წყლების ენერგიას და მთიანი დასახლებებიდან ნარჩენი მასალების ჩამოზიდვის ინტენსივობას. ტურიზმზე ზეგავლენის თვალსაზრისით ეს მასალა სულ ცოტა სამ კატეგორიად შეიძლება დაიყოს:

ა) მთიანი სოფლების კომუნალური და სამეურნეო ნარჩენები, რაც იყრება და ისხმება მდინარეებში, ქმნის პრობლემებს სანაპირო კურორტებისათვის. ბუნებრივია, რომ ამ მასალის ერთი ნაწილი ხვდება ზღვის რეკრეაციულ წყლების ზონაში და პლაჟებზე. მთიან სოფლებში, კომუნალური ნარჩენების ადგილიდან გატანას, გადამუშავებას ან შესაბამისი ინფრასტუქტურის მოწყობას ართულებს და აძვირებს ამ დასახლებების მდებარეობა და გაფანტულობა ძნელად მისაღწევ ადგილებში. დაბინძურების ამ წყაროს ემატება, სანიტარული თვალსაზრისით მოუწყობელი ტურისტთა განთავსების საშუალებები, დამსვნებელთა კვების და სხვა მომსახურების მრავალრიცხოვანი ობიექტები, ასევე თავად ტურისტების მიერ დატოვებული ნარჩენები. შედეგად, დაბინძურება განსაკუთრებით მატულობს ივნის-სექტემბრის საკურორტო სეზონის პერიოდში, რაც პერიოდულად ეპიდემიების გამოვლენებში გადადის. კვლევებმა აჩვენეს, რომ სწორედ აჭარაში შეიმჩნევა ნაწლავური დაავადებების განსაკუთრებულად ხშირი შემთხვეევი ქვეყნის სხვა რეგიონებთან შედარებით. მაგალითად, 2014 წელს აქ დაფიქსირდა 2620 შემთხვევა, აქედან 55-60% მოდის ივნის-სექტემბრის  ტურისტულ სეზონზე. შედარებისათვის, მეორე ადგილზეა იმერეთის რეგიონი სულ 900-მდე შემთხვევით [4, გვ.55]. ამრიგად, ადგილობრივი მოსახლეობა დაინტერესებულია ტურიზმის ინდუსტრიის ზრდით, თუმცა, არსებულ ვითარებაში, იგი პარალელურად გაზრდის აღნიშნულ რისკებს და პრობლემებს, რამაც შესაძლოა საკუთრივ დარგზე მოახდინოს უარყოფითი ზეგავლენა "იმიჯის" გაურესებით, ტურისტთა ნაკადების მოულოდნელი შემცირებით, პლაჟების დანაგვიანებით.

ბ) მდინარეების მიერ შესართავამდე მოტანილი ნაშალი მასალა, რომელიც აბალანსებს ზღვის ტალღების და დინებების მიერ სანაპიროდან გარეცხილ ქვიშა-ქვას (ანუ აბრაზიის პოცესს). ბუნებრივია, რომ ერთ-ერთი პროცესის ინტენსივობის ცვალებადობა იწვევს ზღვის სანაპიროს კონფიგურაციის შეცვლას. ექსპერტებმა შეისწავლეს, რომ მე-XX საუკუნის დასაწყისამდე აჭარის სანაპირო ზოლის მდინარეებს იმაზე მეტი მყარი მასალა ჩამოქონდა, ვიდრე ეს საჭირო იყო ნაპირის დინამიკური წონასწორობის შესანარჩუნებლად. ამის შედეგად, სანაპიროს თითქმის მთელ ზოლში განვითარებული იყო საშუალოდ 20-40 მეტრის, ზოგ მონაკვეთებზე კი 40-60 მეტრის სიგანის პლაჟები [8, გვ 70]. პლაჟების მატებამ ხელი შეუწყო ტურიზმის სწრაფ განვითარებას. შემდგომში, დამცავი დამბების, ნავსადგურის, ინერტული მასალის ქარხნების და ჰიდროტექნიკური ნაგებობების მშენებლობამ შეცვალა სანაპირო ზოლის კონფიგურაცია. ამის შედეგად, ბევრ საკურორტო და რეკრეაციულ ზონას შეექმნა პრობლემები პლაჟების შემცირების, გაქრობის და კომუნიკაციების დაზიანების გამო [8, გვ 70]. მიდგომა რადიკალურად შეიცვალა 1982-91წლებში. ამ დროს "...შეტანილ იქნა დიდი რაოდენობის ინერტული მასალა, რამაც პლაჟების ფართობი 54 ჰა-ით გაზარდა [8, გვ 70]. 1992 წლიდან 2007 წლამდე ნაპირდამცავი სამუშაოები შეწყდა რთული ეკონომიკური პირობების გამო და მერე ისევ განახლდა [8, გვ. 70-71]. იმავდროულად, გააქტიურდა პლაჟების გამორეცხვის პროცესებიც. ამის ერთი მთავარი მიზეზია მდ. ჭოროხის ზედა წელში თურქეთის კაშხლების მშენებლობა. ეს მდინარე სანაპირო ზოლის მასაზრდოებელი უმთავრესი წყაროა და ეხლა პრაქტიკულად შეწყდა ნაპირების კვება მყარი ნატანით. მეორე მიზეზია, ტალღების ბუნებრივი გააქტიურება გლობალური დათბობის შედეგად [8, გვ 69-71]. ექსპერტების განცხადებით, ბოლო წლებში წარეცხილი სანაპირო ხმელეთის ფართობმა რამდენიმე ასეულ ჰა-ს გადააჭარბა და აჭარის სანაპირო ზონის განვითარების თანამედროვე მორფოდინამიკა შეფასებულია, როგორც სტიქიური უბედურების მაღალი რისკის შემცველი ზონა. [4, გვ 6-7]. ამასთან, აჭარა დღემდე წარმოადგნეს ტურიზმის აქტიური განვითარების რეგიონს, შესაბამისი ინვესტიციებით, შემოსავლებით, ინფრასტრუქტურის განვითარებით და სამუშაო ადგილების შექმნით. ამიტომ, პლაჟების აღდგენას, ერთი მხრივ, დიდი სოციალურ-ეკონომიკური მნიშვნელობა ენიჭება. მეორე მხრივ კი, ასეთი აღდგენითი ღონისძიებები დიდ ხარჯებთან არის დაკავშრებული. მაგალითად, ბათუმის სამხრეთის, მოკლე, 1,8 კმ-იანი ზონის გამაგრებითი სამუშაოების პროექტი მოითხოვს 12 მლნ ევროს [5].

შედარებისთვის აღვნიშნავთ, რომ ეს ოდენობა აჭარის ბიუჯეტის 16%-სშედგენს. შედეგად ვიღებთ კონფლიქტურ ვითარებას ერთმანეთთან დაკავშირებულ ბუნებრივ და სოციალურ და ეკონომიკური პროცესებს შორის.

გ) შხამ-ქიმიკატები, ნიტრატები და ფოსფატები, რომლებიც გამოიყენება ად- გილობრივ სოფლის მეურნეობაში. მათი ნარჩენები მდინარეს ჩამოაქვს ზღვის სანაპირო ზონის რეკრეაციულ წყლებში, განსაკუთრებით შესართავებში და მერე ზღვის დინებებს გადააქვთ სანაპიროს სხვა მონაკვეთებზე. აღნიშნული ქიმიკატები აფუჭებს რეკრეაციული წყლის ხარისხს და ხელს უწყობს წყლის ევტროფიკაციას (იგივე ჰიპერტროფიზაცია), რაც ნიშნავს წყლის ზედმეტად გაჯერებას ბიოგენური ელემენტებით და ბიოლოგიური ფუნქციების გააქტიურებას. ამ პროცესს წყლების "დაბერებას" ან "დაჭაობებას" უწოდებენ. ის აფუჭებს რეკრეაციული წყლის ხარისხს. მართალია, შავი ზღვის დინებებისა და ფსკერის რელიეფის გამო, ეს პრობლემა ამ ეტაპზე ნაკლებად არის მოსალოდნელი, მაგრამ არ გამოირიცხება დაბინძურების შემდგომი ზრდის შედეგად. სპეციალისტების გამოკვლევით, 1970-იან და 1990-იან წლებს შორის პერიოდში ადგილი ჰქონდა ნიტრატის კონცენტრაციის მაქსიმუმის ორ-სამჯერ ზრდას. იმავე პერიოდში შვიდჯერ არის გაზრდილი ფოსფატის კონცენტრაცია ჩრდილო-დასავლეთ შელფზე [8, გვ. 72]. ტურიზმის განვითარება ხელს უწყობს ადგილობრივი სოფლის მეურნეობის განვითარებას, რომელიც მჭიდროდ არის დაკავშირებული კვების პორდუქტებით მომარაგებასთან, ხოლო ეს უკანასკნელი ტურისტული მოთხოვნების დაკმაყოფილებასთან. ქვეყნისათვის მნიშვნელოვანია, რომ ტურისტთა და ტურისტების მომსახურე კვების ობიექტები მარაგდებოდეს ადგილობრივი ნაწარმით. ეს შეამცირებს ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლების გადინებას იმპორტზე და გაზრდის დასაქმებას. ამრიგად, ისევ ვლინდება ეკოლოგიური და სოციალურ-ეკონომიკური პროცესების წინააღმდეგობრივი კავშირები.