ჟურნალი ნომერი 2 ∘ მურმან ცარციძე ∘ ნათელა ლაცაბიძე ∘
უმუშევრობის სოციალური დაზღვევის სისტემის ფორმირების ეტაპები და განვითარების პერსპექტივები საქართველოში

PDF ვერსიის სანახავად დააჭირეთ ბმულს

 

გლობალური პანდემიის პირობებში, როდესაც კიდევ უფრო გაღრმავდა ქვეყანაში არსებული ფინანსური და ეკონომიკური კრიზისი, მეტი აქტუალურობა შეიძინა ქრონიკული უმუშევრობის დაძლევის, უმუშევართა სოციალური დაცვის, დაზღვევის თანამედროვე სისტემის ფორმირებისა და საბოლოო ანგარიშით ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის ეფექტიანი დასაქმების უზრუნველყოფის საკითხებმა. აღსანიშნავია, რომ პანდემიის დაწყებამდე, ეკონომიკური ზრდის შედარებით სტაბილურ ტემპებსა და  ინვესტიციების მოცულობის გადიდებას, უმუშევრობის დონესა და დინამიკაზე შესამჩნევი გავლენა არ მოუხდენია. ამიტომ ლოგიკურია, რომ მიმდინარე ეტაპზე, ქვეყანაში არსებული მძიმე სოციალურ–ეკონომიკური ვითარების პირობებში,  უმუშვრობის პრობლემა კიდევ უფრო გამწვავდა. უმუშევრობისა და არაეფექტიანი დასაქმების ნეგატიური შედეგები საგრძნობია ეკონომიკური საქმიანობის ყველა სფეროში და ის პირდაპირ აისახა ქვეყნის მოსახლეობის ცხოვრების დონის ყველა მაჩვენებელზე.

ნაშრომში გაანალიზებულია უმუშევართა სოციალური დაცვის, უმუშევრობის დაზღვევის სისტემის ფორმირების ეტაპები, მდგომარეობა და პრობლემები საქართველოში. შეფასებულია ამ მიმართულებით ქვეყანაში გატარებული რეფორმები, ღონისძიებები, პროგრამები და მათი ეფექტიანობა. დასაბუთებულია განვითარებული ქვეყნების გამოცდილების გაზიარების მიზანშეწონილობა და უმუშევრობის დაზღვევის თანამედროვე სისტემის ფორმირების აუცილებლობა ეროვნული  შრომის ბაზრის ფუნქციონირების თავისებურებების გათვალისწინებით.

 საკვანძო სიტყვები:  შრომის ბაზარი, უმუშევრობა, სოციალური დაცვა,  დაზღვევა, შემწეობა, დასაქმების პოლიტიკა.

JEL Codes: J64, J65, R23

შესავალი

მიმდინარე გლობალური კრიზისის პირობებში, ქვეყანაში არსებული უმუშევრობის მაღალი დონე, არაეფექტიანი დასაქმება, შრომის ანაზღაურების დაბალი დონე, არცთუ იშვიათ შემთხვევაში, ღირსეული შრომისა და ანაზღაურების პირობების უქონლობა, მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს მოსახლეობის ცხოვრების დონეზე და პირდაპირ აისახება ქვეყანაში არსებული სიღარიბის მასშტაბებზე.  მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოში უმუშევრობა ყველაზე მწვავე მაკროეკონომიკური პრობლემა და აქტუალური გამოწვევაა, ის აღიარებულია  სიღარიბის გამომწვევ მთავარ ფაქტორად (Царцидзе М. Лацабидзе Н., 2020,155). განსაკუთრებით მძიმე ნეგატიური სოციალური, ეკონომიკური და ფსიქოლოგიური შედეგებით ხასიათდება ქრონიკული უმუშევრობა, რომელიც საგრძნობ გავლენას ახდენს ეკონომიკური განვითარების საერთო პროცესზე და მნიშვნელოვნად აფერხებს საზოგადოებრივ პროგრესს. გლობალური პანდემიის პირობებში,  რომლის ნეგატიური შედეგები საგრძნობია ეკონომიკური საქმიანობის ყველა სფეროში, უმუშევრობის პრობლემამ უმწვავესი ხასიათი მიიღო. „პანდემიამ ასევე გვიჩვენა, რომ სოციალური დაცულობის თანამედროვე სისტემა გახდა უდიდესი პრობლემა სახელმწიფოების ფინანსური მდგრადობისათვის“ (ღაღანიძე გ. 2020, 20). შედეგად, უმუშევრობა და სიღარიბე კვლავ რჩება ყველაზე აქტუალურ გამოწვევად და დაუძლეველ პრობლემად. სამუშაო ძალაზე  მოთხოვნის შეზღუდულობის პირობებში, უმუშევრობისა და სიღარიბის დაძლევა მოკლევადიან პერიოდში პრაქტიკულად შეუძლებელი იქნება. აღნიშნული, რასაკვირველია, სრულიადაც არ ნიშნავს, რომ ყურადღება მოაკლდეს უმუშევრობის სფეროში არსებული მდგომარეობისა და პრობლემების სისტემატურ კვლევას, სოციალური დაცვისა და დაზღვევის ქმედითი მექანიზმის შემუშავებას, ეფექტიანი დასაქმების უზრუნველსაყოფად დასაქმების აქტიური პოლიტიკის გატარებას.

უმუშევრობის სოციალური დაცვისა და დაზღვევის სისტემის ფორმირების

ეტაპები საქართველოში

ქვეყანაში სოციალური დაცვის და დაზღვევის თვისებრივად ახალი სისტემის ფორმირების დასაწყისი, საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის გარდამავალ პერიოდს უკავშირდება. საქართველოში მიმდინარე ეკონომიკური რეფორმები, რომლებიც „შოკური თერაპიის“ მოდელით ხორციელდება, ახალი სახელმწიფო ინსტიტუტების შექმნასთან ერთად, მიზნად ისახავს „დაზღვევაზე დაფუძნებული სოციალური დაცვის ქსელის შექმნას“. ის ერთ-ერთია იმ ექვსი ძირითადი მიზნიდან, რასაც ასეთი კომპლექსური რეფორმის გატარება მოითხოვს (პაპავა ვ. 2015, 39). საქართველო, ისევე როგორც ბევრი პოსტკომუნისტური ქვეყანა, აღნიშნული პერიოდიდან დაწყებული, ცდილობს უმუშევრობის პრობლემების დაძლევას საერთაშორისო პრაქტიკაში აპრობირებული დასაქმების პოლიტიკის სათანადო ინსტრუმენტების[1] გამოყენების საფუძველზე. პირველი რადიკალური ნაბიჯი ამ მიმართულებით 1990-იანი წლების დასაწყისში გადაიდგა,  აღიარებულ იქნა „უმუშევრის“ კატეგორიის არსებობა და დაიწყო დასაქმების საბჭოთა მოდელისაგან განსხვავებული, პრინციპულად ახალი პოლიტიკის შემუშავება. უმუშევართა სოციალური დაცვისა და ეფექტიანი დასაქმების  სახელმწიფო პოლიტიკის რეალიზაციის მიზნით, შრომის, სოციალური დაცვისა და დემოგრაფიის სამინისტროსთან შეიქმნა „დასაქმების ერთიანი სახელმწიფო ფონდი“ - როგორც დამოუკიდებელი საფინანსო სისტემა. განისაზღვრა მისი სტრუქტურა და დაფინანსების წყარო - ფონდში ანარიცხების სახით, რომლის ნორმატივი  შეადგენდა  საწარმოთა შრომის ანაზღაურების გეგმური სახსრების 3.0%-ს.

უმუშევართა სოციალური დაცვის, დასაქმების სახელმწიფო სისტემისა და შრომის ბაზრის ინფრასტრუქტურის ფორმირების  მიმართულებით,  ასევე აღსანიშნავია 1990-იან წლებში სახელმწიფოს მიერ შემუშავებული რეგულაციები დასაქმების კანონისა და მოსახლეობის დასაქმების სოციალური გარანტიების სახით, რითაც განისაზღვრა  დასაქმების პოლიტიკის და უმუშევართა სოციალური დაცვის ეკონომიკური, ორგანიზაციული და სამართლებრივი საფუძვლები. დადებითად უნდა შეფასდეს ის ფაქტი, რომ ჩამოყალიბდა დასაქმების სახელმწიფო პოლიტიკის პრიორიტეტული მიმართულებები: მოქალაქეთა შრომითი ინიციატივის მხარდაჭერა და წახალისება, უმუშევართა სოციალური დაცვის უზრუნველყოფა, დასაქმების სფეროში გასატარებელ ღონისძიებათა კოორდინაცია. ასევე გამოიკვეთა და გაიმიჯნა დასაქმების ერთიანი სახელმწიფო პოლიტიკის განმსაზღვრელი და მარეგულირებელი ორგანოების -  დასაქმების ერთიანი სახელმწიფო ფონდის, შრომის სახელმწიფო ბირჟის, უმუშევართა პროფესიული მომზადება-გადამზადების სისტემის როლი და ფუნქციები. ქვეყანაში ფუნქციონირება დაიწყო შრომის პირობების სახელმწიფო ექსპერტიზის სამსახურმა.  თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ ქვეყანაში ამ პერიოდში შექმნილი სოციალური დაცვის სისტემა, რეფორმის გეგმის შესაბამისად, დაზღვევის მოდელზე იქნა მორგებული. ქვეყანაში სოციალური დაზღვევის ერთიან სახელმწიფო ფონდთან ერთად  უკვე არსებობდა ჯანმრთელობის დაცვის სახელმწიფო ფონდი და დასაქმების ფონდი. საგადასახადო კანონმდებლობით განსაზღვრული იყო სავალდებულო გადასახადები აღნიშნულ ფონდებში:   27.0% სოციალური დაზღვევის, 3.0% ჯანმრთელობის დაცვის და 1.0% დასაქმების ერთიან სახელმწიფო ფონდში, რასაც დარიცხული ხელფასის მიხედვით იხდიდა დამსაქმებელი,  1.0%-ს ჯანმრთელობის დაცვის  და 1.0%-ს საპენსიო ფონდში, საშემოსავლო გადასახადთან ერთად იხდიდა დასაქმებული დარიცხული ხელფასიდან.

სახელმწიფოს მხრიდან სწორ მიდგომად უნდა ჩაითვალოს დასაქმების სახელმწიფო სამსახურისათვის მოსახლეობის დასაქმებისა და უმუშევართა სოციალური დაცვის სათანადო პროგრამების შემუშავება-რეალიზაციის ფუნქციის მინიჭება. ასევე კანონმდებლობის შესაბამისად, უმუშევრისათვის სოციალური დაცვის რიგი გარანტიის დადგენა:  შემწეობა უმუშევრობისათვის, სტიპენდია პროფესიული მომზადებისა და გადამზადების პერიოდში, მატერიალური დახმარება უმუშევრის და მისი ოჯახის წევრების კმაყოფაზე მყოფი მოხუცებისა და არასრულწლოვანი ბავშვების გათვალისწინებით.  

აღსანიშნავია, რომ შემდგომი პერიოდი (1992-1998 წლის პირველი ნახევარი), ფაქტობრივად, კვლავ მოსახლეობის სოციალური დაცვისა და დახმარების სისტემის საკანონმდებლო ბაზის ფორმირებითა და ძირითადად პასიური ხასიათის ღონისძიებების გატარებით შემოიფარგლა. მაგალითად, 1994 წლის იანვარი-სექტემბრის პერიოდში შემწეობა დაენიშნა 10.0 ათასამდე უმუშევარს, 1997 წლის დასაწყისიდან გაიცემოდა  ოჯახური დახმარებები, 1997 წლის 1 ივლისისათვის შემწეობის მიმღებ უმუშევართა რაოდენობამ 20.5 ათას კაცს მიაღწია და ა.შ. 1991-1997 წლებში სოციალური უზრუნველყოფის, შრომისა და დასაქმების სამინისტროს პოლიტიკის რეალიზაციას ახორციელებდა დასაქმების ფონდი და შრომის ბირჟა - ამ უკანასკნელის დაფინანსებით. შემდგომ ფონდში გაერთიანდა შრომის ბირჟების ყველა სრუქტურული ერთეული და ფონდმა მუშაობა გააგრძელა  პროგრამული დაფინანსების საფუძველზე.

1998-1999 წლები დასაქმების სახელმწიფო პოლიტიკის კოორდინაციის მიზნით განხორციელდა მის სისტემაში შემავალი სამსახურების მნიშვნელოვანი რეორგანიზაცია, რეგიონებში შეიქმნა  დასაქმების ცენტრები, სტატისტიკური კვლევისა და მონიტორინგის განყოფილებები. რამდენადმე მოწესრიგდა და შედარებით სრულყოფილი გახდა რეგისტრირებულ უმუშევართა შესახებ ინფორმაცია. გამოიკვეთა უმუშევართა შემადგენლობა ასაკის, განათლების, პროფესიის, უმუშევრობის ხანგრძლივობის მიხედვით. მაგალითად, 1999 წლის ივნისის მდგომარეობით, დასაქმების სამსახურში რეგისტრირებული იყო 104,0 ათასი სამუშაოს მაძიებელი, რომელთაგან 96,8% უმუშევარი იყო. მათ შორის 32,7%  - 30 წლამდე, 46,6%-ს - 30-50 წლის, ხოლო 20.7% - 50 წელს გადაცილებული პირი იყო. აღნიშნულ პერიოდში პირველად დაფიქსირდა ქრონიკული უმუშევრობა. კერძოდ, რეგისტრირებულ უმუშევრებში სამი წლის და მეტი ხანგძლივობით უმუშევრების წილმა 51.0% შეადგინა. გაჩნდა ინფორმაცია ვაკანსიების შესახებ, რომელიც კლასიფიცირებული იქნა ეროვნული მეურნეობის დარგების, საკუთრების ფორმების და პროფესიების მიხედვით. აშკარად გამოკვეთა შრომის ბაზარზე არსებულ მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის დისბალანსი, როგორც რაოდენობრივ, ასევე პროფესიული კვალიფიციური ჭრილით. უმუშევრობის პრობლემების დაძლევისა და დასაქმების სახელმწიფო პოლიტიკის რეალიზაციის მიზნით აღნიშნულ ეტაპზე პირველად შემუშავდა დასაქმების ხელშეწყობის პროგრამა ტურიზმისა და კურორტების სფეროში, განხორციელდა ახალგაზრდა ასაკის უმუშევართა გადამზადება.

უმუშევართა სოციალური დაცვისა და დასაქმების შესაძლებლობების გაუმჯობესების, გრძელვადიან პერიოდში სტაბილური დასაქმების მიღწევის მიზნით,  2000 წელს ჩამოყალიბდა დასაქმების ერთიანი სახელმწიფო ფონდის ახალი სტრუქტურა. მისი საქმიანობის ძირითად პრინციპად იქცა მიზნობრივ – პროგრამულ დაფინანსებაზე გადასვლა, ასევე დაიხვეწა დაფინანსების წესი, გაიზარდა სტრუქტურული ქვედანაყოფების პასუხისმგებლობა. ვთვლით, რომ ფონდის მუშაობა დადებით შეფასებას იმსახურებს. 2000 წლის მეორე ნახევრიდან, აქტიურად დაიწყო უმუშევართა მომზადება-გადამზადების, დროებითი დასაქმების, თვითდასაქმებისა და სამეწარმეო ინიციატივის მხარდაჭერის პროგრამების განხორციელება. პროექტი ფინანსდებოდა  შერჩევითი წესით, შრომის ბაზრის მოთხოვნების შესაბამისად. განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა დროებითი სამუშაოების ორგანიზებამ. 2000 წელს შეირჩა და განხორციელდა 17 პროექტი, 2001 წლის I კვარტალში - 13 პროექტი. 2001 წლის მეორე ნახევარში განხორციელდა ბიზნესის განვითარებისა და უმუშევართა დასაქმების ორი და ინვალიდთა დასაქმების ოთხი პროექტი. 2000-2001 წლებში აღნიშნული პროექტების რეალიზაციის შედეგად, სულ ქვეყნის მასშტაბით მუდმივად დასაქმდა 450, ხოლო დროებით სამუშაოებზე 900 პირი. დადებითი ძვრების მიუხედავად, აშკარაა, რომ მასშტაბური უმუშევრობის ფონზე, ზემოაღნიშნული პროგრამების რეალიზაცია მოსახლეობის დასაქმებაზე  მნიშვნელოვან ზეგავლენას ვერ მოახდენდა.

უმუშევართა სოციალური დაზღვევისა და დასაქმების სფეროს ეფექტიან  რეგული-რებას ისახავდა მიზნად დასაქმების ერთიანი სახელმწიფო ფონდის ლიკვიდაცია  და  საჯარო სამართლის იურიდიული პირის-დასაქმების სახელმწიფო სამსახურის შექმნა. სამსახურის საქმიანობის ძირითადი მიზანი იყო დასაქმების სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის რეალიზაციისათვის ხელშეწყობა და უმუშევართა სოციალური დაცვის ღონისძიებათა განხორციელება. თუმცა, ხსენებულმა სამსახურმა ვერ გადაწყვიტა დასახული ამოცანები და დღის წესრიგში დადგა მისი რეორგანიზაციის საკითხი - სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტოს სახით. ახალი სამსახურის მიერ მოსახლეობის სოციალური დაცვის მიმართულებით გადადგმული პირველი ნაბიჯები გამოიხატა რიგი რეგულაციის მიღებასა და სააგენტოში რეგისტრირებული უმუშევრებისათვის 20 ლარის ოდენობით შემწეობის განისაზღვრაში. აღნიშნულ ეტაპზე მიღებული იქნა სპეციალური სამთავრობო პროგრამა დასაქმების ხელშეწყობის, უმუშევართა სოციალური დაცვისა და ჯანმრთელობის დაცვის მიმართულებით  და დაისახა მისი განხორციელების ღონისძიებები. აღნიშნული მცდელობების მიუხედავად, ქვეყანაში ვერ მოხერხდა მოსახლეობის დასაქმების უზრუნველყოფისა და  შრომითი ცხოვრების ხარისხის საგრძნობი გაუმჯობესება.

უმუშევართა სოციალური დაზღვევის სფეროში განსაკუთრებული ცვლილებით გამოირჩევა 2005 წლის შემდგომი პერიოდი. 2006 წლიდან მთავრობის მიერ აღებული იქნა ლიბერალური კურსი შრომის ბაზრის თვითრეგულირებასა და სახელმწიფოს ჩაურევლობაზე.  შეიძლება ითქვას, რომ 2006-2012 წლებში ქვეყანაში განხორციელდა შრომისა და დასაქმების სფეროს რადიკალური ლიბერალიზაცია. ახალი შრომის კოდექსის მიღებასთან დაკავშირებით შესაბამისი გარდაქმნები განხორციელდა საკანონმდებლო სისტემაში. გაუქმდა კანონები “დასაქმების შესახებ”, “კოლექტიური შრომითი დავის მოწესრიგების წესის შესახებ”, “კოლექტიური ხელშეკრულებისა და შეთანხმების შესახებ”, ასევე გაუქმდა სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფი სააგენტო. „2006 წელს დასაქმების კანონის გაუქმებას მოჰყვა სამუშაო ადგილზე უსაფრთხოებისა და ჯანმრთელობის დაცვის კანონის გაუქმება, შესაბამისად გაუქმდა შრომის ინსპექცია, როგორც კანონის აღსრულების მექანიზმი. 2006 წელს ასევე დაიხურა შრომისა და დასაქმების დეპარტამენტი და “შრომა” მხოლოდ ცარიელი სიტყვის სახით შემორჩა სამინისტროს სახელწოდებაში. 2007 წელს “სოციალური დახმარებისა და დასაქმების” სააგენტოს ჩამოსცილდა “დასაქმების” კომპონენტი და სააგენტო გადაიქცა მხოლოდ “სოციალური სერვისების სააგენტოდ” (დიაკონიძე, 2018, 86). შრომისა და დასაქმების სფეროსადმი ასეთი დამოკიდებულების პირობებში, დასაქმების სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცებასაც ლოგიკურია, რომ  ფორმალური ხასიათი ჰქონდა და დასაქმების საერთო მდგომარეობაზე არანაირი ზეგავლენა არ მოუხდენია. „საბოლოო ანგარიშით, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დასაქმების ზრდის ხელშეწყობისათვის გამოყოფილი 22.5 მლნ. ლარის შინაარსობრივი დატვირთვა უმთავრესად უმუშევართათვის შემწეობის გაღებით გამოიხატა. ეს თანხა ისე გავიდა ბაზარზე სამომხმარებლო პროდუქციის შესაძენად, რომ ადეკვატური ოდენობის პროდუქცია და მომსახურება არ შეუქმნია, რამაც ბუნებრივად ინფლაციის ზრდას შეუწყო ხელი“ (პაპავა 2015,115).

2013-2018 წლები ეროვნული  შრომის ბაზრისა და დასაქმების რეგულირების პოლიტიკის კარდინალურ ცვლილებას უკავშირდება. აღნიშნულის დასტურია 2013 წელს შრომის კოდექსში შეტანილი მნიშვნელოვანი ცვლილებები. 2015 წლის დასაწყისიდან სერიოზული ყურადღება ეთმობა შრომის ბაზრის მოთხოვნის კვლევას, შრომის ბაზრის ერთიანი საინფორმაციო სისტემის განვითარებას, შრომისა და დასაქმების სფეროში სამართლებრივი ბაზის სრულყოფას. აღნიშნული ამოცანების რეალიზაციის მიზნით შემუშავდა საქართველოს  შრომის  ბაზრის ფორმირების 2013-2018 წლების სახელმწიფო სტრატეგია (დადგენილება №732, 2014), რაც  ითვალისწინებდა  შრომის ბაზრის აქტიური (ALMP) პოლიტიკის შემუშავებისა და განვითარებისათვის აუცილებელი მეთოდური და ინფორმაციული სისტემის ფორმირების საჭიროებასაც. უმუშევართა სოციალური დაცვის მიმართულებით, სოლიდურად გამოიყურება შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის დეპარტამენტის  ამოცანები შრომის ბაზრის ინფრასტრუქტურის განვითარების მხარდაჭერის, სამუშაოს მაძიებლების  რეგისტრაციისა და აღრიცხვის მეთოდური მასალების შემუშავების, სამუშაოს მაძიებლის პროფესიული მომზადება-გადამზადების, კვალიფიკაციის  ამაღლებისა და დასაქმების ხელშეწყობის სახელმწიფო პროგრამების  შემუშავების, დასაქმების ფორუმების ორგანიზების კუთხით. თუმცა, რაიმე ხელშესახებ შედეგებზე ვერ ვისაუბრებთ, ყოველ შემთხვევაში, მიმდინარე ეტაპზე.

უმუშევრობის სოციალური დაზღვევის შემდგომი სრულყოფისათვის

დასაქმების სახელმწიფო პოლიტიკის რეალიზაციისა და ქვეყნის მოსახლეობის სოციალური დაცვის მიზნით, 2018 წლიდან რადიკალურად იცვლება სოციალური მომსახურების სააგენტოს ძირითადი ფუნქციები და საქმიანობის სფეროც. ამ შემთხვევაშიც პრიორიტეტულია მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის რეალიზაცია და მოსახლეობის ცხოვრების დონის ამაღლება. სამუშაოს მაძიებლებთან მიმართებით ის ეწევა  საინფორმაციო და საკონსულტაციო მომსახურებას, კოორდინაციას უწევს პროფესიული მომზადება-გადამზადების, დასაქმების ხელშეწყობის სახელმწიფო პროგრამების  ღონისძიებებს და სხვა. 2020 წლიდან  სოციალური მომსახურების სააგენტოს  ფუნქციებს, შრომისა და დასაქმების ხელშეწყობის მიმართულებით, ანაცვლებს ახლად დაფუძნებული საჯარო სამართლის იურიდიული პირი „დასაქმების ხელშეწყობის სახელმწიფო სააგენტო“ (ბრძანება №01-110/ნ, 2019). დასაქმების ხელშეწყობის სახელმწიფო პროგრამების განხორციელებასთან ერთად, ვთვლით, რომ კონკრეტული შედეგების მომტანი იქნება სამუშაოს მაძიებლებისათვის  საშუამავლო,  საინფორმაციო და საკონსულტაციო მომსახურებების გაწევა, საჭიროებისამებრ პროფესიული მომზადება-გადამზადების ღონისძიებათა ორგანიზება-განხორციელება, მონაცემთა ბაზების შექმნა, დამუშავება, განვითარება და ანალიზი.

ქვეყანაში უმუშევრების სოციალური დაცვის, დასაქმების აქტიური პოლიტიკის რეალიზაციისა და ეფექტიანი დასაქმების უზრუნველყოფის მიზნით, საყურადღებოა „დასაქმების ხელშეწყობის მომსახურებათა განვითარების 2021 წლის სახელმწიფო პროგრამა“ (დადგენილება N02, 2021) და „საქართველოს შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის 2019-2023 წლების ეროვნული სტრატეგია“ (დადგენილება N662, 2019), რაც წარმოადგენს ქვეყნის მთავრობის ხედვას შრომისა და დასაქმების სფეროში მომდევნო 5 წლის განმავლობაში განსახორციელებელ სისტემურ და სტრატეგიულ რეფორმებსა და ღონისძიებებს. პროგრამის მთლიანი ბიუჯეტი სოლიდურია -770000 ლარი. დადებითად უნდა შეფასდეს ბიუჯეტის ხარჯზე დასაფინანსებელი ღონისძიებები: შრომის ბაზრის მართვის საინფორმაციო სისტემის განვითარება, ინდივიდუალური და ჯგუფური კონსულტაციები მუნიციპალურ დონეზე, დაბალკონკურენტუნარიანი ჯგუფების დასაქმების ხელშემწყობი მექანიზმების შემუშავება და დანერგვა, დასაქმების ფორუმების მოწყობა, ვაკანსიების მონიტორინგი და თვისებრივი კვლევების განხორციელება მინიმუმ წელიწადში ერთხელ, სოციალურ პარტნიორებთან მჭიდრო თანამშრომლობა.

მიგვაჩნია, რომ  უმუშევრობის რეგულირებისა და უმუშევართა სოციალური დაცვის  მიმართულებით დადებითად უნდა შეფასდეს (შედეგებზე მსჯელობა გარკვეული პერიოდის შემდეგ იქნება შესაძლებელი) „დასაქმების ხელშეწყობის შესახებ“ ახალი კანონის (კანონი N6819-სრ, 2020) მიღება. კანონით  განისაზღვრა  შრომის ბაზრის აქტიური პოლიტიკისა და დასაქმების ხელშეწყობის საკითხებზე პასუხისმგებელი ინსტიტუტები, რაც მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს საქართველოს მოქალაქეების დასაქმებას, დაეხმარება  სამუშაოს მაძიებლებს  ისეთი სამუშაო ადგილის პოვნაში, რომელიც უზრუნველყოფს კვალიფიკაციის შესაბამისად, ინდივიდუალურ უნარებზე, ცოდნასა და კომპეტენციაზე მორგებული, სასურველი პირობებითა და ადეკვატური შრომის ანაზღაურებით დასაქმებას. შესაბამისი ინსტიტუტების მიზანმიმართული მუშაობა, ვთვლით, რომ  ხელს შეუწყობს  უმუშევრების მხრიდან უმუშევრობაზე მენტალური დამოკიდებულების შეცვლას და დასაქმების მოტივაციის ამაღლებას. აღსანიშნავია, რომ  კანონით განსაზღვრულია დასაქმების სააგენტოში რეგისტრაციის ვალდებულება იმ უმუშევარი პირებისათვის, რომლებიც რეგისტრირებული არიან სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში და იღებენ სოციალურ დახმარებას, რათა მოხდეს მათი დასაქმების მოტივაციის ზრდა[2]. ასევე მისაღებად მიგვაჩნია კანონით განსაზღვრული შრომის ბაზრის აქტიური პოლიტიკის გატარება საქართველოს მთავრობის მიერ შექმნილი უწყებათაშორისი საკოორდინაციო მექანიზმის მეშვეობით და მიზნობრივი ჯგუფების სწორად განსაზღვრა.

უმუშევართა სოციალური დაცვის, სოციალურ-შრომითი ურთიერთობის რეგულირების მიმართულებით მიღებული რეგულაციებისა და ინსტიტუტების ჩამოყალიბების ფონზე, საინტერესოა მიმოვიხილოთ და  შევაფასოთ  გატარებული ღონისძიებები. სამუშაოს მაძიებელთა პროფესიული მომზადება-გადამზადების 2019 წლის სახელმწიფო პროგრამის ფარგლებში დაგეგმილი ღონისძიებები განხორციელდა სპეციალიზებულ პროფესიულ დაწესებულებაში მოკლევადიანი სასწავლო კურსის (2-4 თვე) ვაუჩერული დაფინანსებით, მაქსიმალური ღირებულებით 1000 ლარი. აღსანიშნავია შეზღუდული  შესაძლებლობისა და სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე პირების ჩართულობა პროგრამაში,  მათი  სასწავლო პროგრამის სპეციფიკიდან და დამატებითი საჭიროებებიდან გამომდინარე, ვაუჩერის მაქსიმალური ღირებულება 1500 ლარამდე გაიზარდა. განხორციელდა სტაჟირების პროექტები 3 თვის მაქსიმალური ხანგძლივობით და  სტიპენდიით თვეში 200 ლარი. დასაქმების პროგრამების დეპარტამენტმა სამუშაოს  მაძიებლებს გაუწია საჭირო მომსახურება: პირველადი რეგისტრაცია და სამუშაოს მაძიებელთა პროფილის შექმნა (2817 პირი),  დასაქმების შესაძლებლობების შეფასება (12518 პირი), საშუამავლო მოსახურება (5499 პირი). გაწეული მომსახურება დადებითად უნდა შეფასდეს, მიღებული შედეგიდან გამომდინარე (დასაქმდა 484 სამუშაოს მაძიებელი). ასევე დადებითად უნდა შეფასდეს რიგი მიმართულებით (ახალი სერვისმოდელის ფარგლებში დამსაქმებლებთან ურთიერთობა, Worknet სისტემაში დამსაქმებლისა და ვაკანსიების რეგისტრაცია, დამსაქმებლებთან  საინფორმაციო სესიებისა და სამუშაო შეხვედრების ორგანიზება, დასაქმების ფორუმების მოწყობა)  გაწეული მუშაობა, რის შედეგადაც დასაქმდა 1127 სამუშაოს მაძიებელი. რასაკვირველია, მიღწეული  შედეგები დასაფასებელია, მაგრამ მუდმივ ყურადღებას  და მონიტორიგს საჭიროებს, მითუმეტეს, რომ უმუშევართა სოციალური დაცვისა და მათი დასაქმების სფეროში არსებული პრობლემა კიდევ უფრო დამძიმდა პანდემიის პირობებში. „ყველაზე უფრო მეტად პანდემიამ დაგვანახა სამომავლოდ სამუშაო ადგილების მდგრადობის პრობლემა. ფაქტობრივად, სამუშაო ადგილები გადავა ვირტუალურ რეჟიმში, რასაც აქვს როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი ასპექტები“ (ღაღანიძე, 2020, 20). სამწუხაროდ, პროგნოზიც  პესიმისტურია. საერთაშორისო ორგანიზაციების შეფასებით, გლობალური კორონომიკური კრიზისის გავლენის შედეგად   „მხოლოდ განვითარებად ქვეყნებში დასაქმება შესაძლებელია 25.0 მლნ სამუშაო ადგილით შემცირდეს“ (მექვაბიშვილი, 2020, 10). COVID-19-ის შედეგად მიყენებული ზიანის შემსუბუქებას ემსახურება მთავრობის ანტიკრიზისული გეგმა (ანტიკრიზისული ეკონომიკური გეგმა 2020), რომელიც სხვა მნიშვნელოვან ღონისძიებებთან ერთად ითვალისწინებს ფინანსურ დახმარებას ბიზნესის, სამეწარმეო საქმიანობის ხელშეწყობის მიზნით, ასევე დახმარებას იმ პირებისათვის, ვინც შექმნილი სიტუაციის გამო დროებით ან მუდმივად დაკარგა სამუშაო.

შევნიშნავთ, რომ  უმუშევართა სოციალური დაცვისა და უმუშევრობის დაზღვევის მიმართულებთ განხორციელებული სამუშაოები მხოლოდ პანდემიის პერიოდით არ უნდა შემოიფარგლოს, მას უფრო კონკრეტული და მიზნობრივი ხასიათი უნდა მიეცეს. ამ მხრივ გასაზიარებელია განვითარებული ქვეყნების გამოცდილება, რომლებიც  მნიშვნელოვან ხარჯებს ეწევიან, კონკრეტული მიზნობრივი პროგრამების დაფინანსებაზე - „დაწყებული ინდივიდუალური კონსულტაციებით კარიერის დაგეგმვის შესახებ, დასრულებული კვალიფიკაციის ასამაღლებელ/გადასამზადებელ კურსებში მონაწილეობით ან საკუთარი ბიზნესის დაწყებაში მხარდაჭერით“ (Alcock, May & Wright (Eds.). 2012). ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფომ არც პასიური პოლიტიკის გატარებაზე უნდა განაცხადოს უარი, რომლის ტიპურ ინსტრუმენტებს უმუშევრობის დაზღვევა და ვადამდელ პენსიაზე გასვლის უზრუნველყოფა წარმოადგენს. აღნიშნული პოლიტიკის ეფექტიანი რეალიზაციის მიზნით განვითარებულ ქვეყნებში შექმნილია დასაქმების საჯარო სამსახურები და უმუშევრობის დაზღვევის საკმაოდ მოქნილი და დახვეწილი სისტემები. უფრო მეტიც, ევროპის განვითარებული ქვეყნების უმრავლესობისათვის ის სავალდებულოა და დასაქმებული პირებისათვის დაწესებულია შესაბამისი ყოველთვიური გადასახადები სპეციალურ მიზნობრივ სადაზღვევო ფონდებში. მაგალითად, უნგრეთში უმუშევრობის სოციალური დაზღვევის მექანიზმის ფარგლეში, სამუშაოს მაძიებელთა დახმარების დაფინანსების წყაროა დასაქმებულთა ანარიცხები მათი დარიცხული ხელფასის 1.5%-ის და დამსაქმებელთა სოციალური გადასახადი. გადასახადი ეხება არა მარტო დაქირავებულებს, არამედ თვითდასაქმებულებსაც, რომლებიც ყოველთვიური შემოსავლიდან უმუშევრობის დაზღვევის მიზნებისათვის 1.5%-ს იხდიან (Risak M. & Kovacs E. 2017, 181).

საზღვარგარეთის განვითარებულ ქვეყნებში უმუშევრების სოციალურ დაზღვევაზე და მათი დასაქმების უზრუნველყოფის მიზნით სხვადასხვა პროგრამაზე გაწეული ხარჯები მნიშვლნელოვანია მთლიან სამამულო პროდუქტთან (მსპ) მიმართებით. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის წევრი ქვეყნების მონაცემებით, 2018 წელს, უმუშევრობის დაზღვევასა და ვადამდელ პენსიაზე, ანუ დასაქმების პასიური პოლიტიკის ღონისძიებებზე მსპ-ის 0.64% დაიხარჯა (აღნიშნული მაჩვენებელი 2005 წელს 0.97%-ს შეადგენდა), მაშინ როცა დასაქმების აქტიური პოლიტიკის ფარგლებში გატარებულ ღონისძიებებზე იგი მსპ-ის მხოლოდ 0.48% იყო [OECD.Stat. Public expenditure and participant stocks on LMP (oecd.org)]. შეიძლება ითქვას, რომ განვითარებული ქვეყნები უმუშევრობის დაზღვევასა და დასაქმების პასიური პოლიტიკის რეალიზაციაზე გაცილებით მეტს ხარჯავენ, ვიდრე დასაქმების აქტიური პოლიტიკის ღონისძიებების, სერვისების დაფინანსებაზე. ცალკეული მკვლევარებისა თუ ორგანიზაციის შეფასებით, ამ მხრივ სიტუაცია „სხვაგვარადაა საქართველოში. უმუშევრობის ტვირთი მხოლოდ უმუშევრებს აწვება. მათი შემოსავალი იკლებს, ხოლო უნარ-ჩვევები, გამოუყენებლობის გამო, რეგრესირებს. ამავე დროს, უმუშევრობა სამუშაოსადმი მოტივაციას ამცირებს“ [Report_GEO.indd (osgf.ge)]. ქვეყანაში უმუშევრობის დაზღვევის მექანიზმის არარსებობის გამო, სიღარიბის ზღვარზე მყოფი უმუშევრები მხოლოდ მიზერულ დახმარებას იღებენ . „უმუშევრობა ერთ-ერთი მთავარი მიზეზია ქვეყანაში არსებული სიღარიბისა. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, 2015 წელს, სიღარიბემ საქართველოში 25,3% შეადგინა. სიღარიბის ზღვარს მიღმა კი მოსახლეობის 12.0%-ია. ადამიანები სამუშაოს დაკარგვის შემთხვევაში მძიმე რეალობის წინაშე დგებიან, ისინი მოკლებულნი არიან ყოველგვარ სოციალურ უზრუნველყოფას, მანამ, ვიდრე სიღარიბის ზღვარს მიღმა არ აღმოჩნდებიან. სოციალურად დაუცველთა ბაზაში მოხვედრის შემთხვევაში კი სახელმწიფოსგან მიზერულ შემწეობას იღებენ“ (უმუშევრობის დაზღვევა ევროპაში და საქართველოს პერსპექტივა, 2018).

დასკვნები და რეკომენდაციები

უმუშევრობა, როგორც უმწვავესი სოციალურ-ეკონომიკური მოვლენა, საქართველოს წინაშე არსებული მთავარი გამოწვევაა. ქვეყანაში  მაღალია უმუშევრობის დონე და  ქრონიკულ უმუშევართა წილი. უმუშევრებს შორის, ერთი მხრივ,  დიდია  ახალგაზრდების და  უმაღლესი განათლების მქონეთა წილი, მეორე მხრივ,  შესამჩნევია  ბაზრის მოთხოვნების შესაბამისი უნარ-ჩვევების დეფიციტი, რაც კიდევ უფრო აღრმავებს  სამუშაო ძალაზე მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის დისბალანსს. შედეგად, სახეზეა არაეფექტიანი დასაქმება და შრომის მწარმოებლურობის დაბალი დონე, განსაკუთრებით თვითდასაქმებულებთან მიმართებით.

უმუშევრობის სოციალური დაცვისა და დაზღვევის სფეროში ბოლო 30 წლის განმავლობაში სახელმწიფოს მიერ გატარებული სოციალური პოლიტიკა არათანმიმდევრულია. იყო განვითარებული ქვეყნების პრაქტიკაში აპრობირებული  სხვადასხვა  მოდელის გამოყენების მცდელობა, თუმცა, შეიძლება თამამად ითქვას, წარუმატებელი.  უმუშევრობის სოციალური დაცვისა და დაზღვევის  მიმართულებით  განხორციელებულ სამუშაოებში, ჩვენი აზრით,  სამი ძირითადი ეტაპი უნდა გამოიყოს:  პირველი ეტაპი (1991-2005 წლები) - პრაქტიკულად უკავშირდება უმუშევრობის დაზღვევის ევროპული მოდელის ფორმირების მცდელობას. მეორე  (2006-2012 წლები) -  შრომისა და დასაქმების სფეროს რადიკალურ ლიბერალიზაციას. მესამე  (2013-2020 წლები) -შრომის ბაზრის ინსტიტუტებისა და ინფრასტრუქტურის  განვითარების თვისებრივად ახალი ეტაპია, რომელიც  უკავშირდება დასაქმების სახელმწიფო და კერძო ინსტიტუტების განვითარებას, კანონმდებლობისა და დასაქმების სფეროს სახელმწიფო რეგულირების პოლიტიკის სრულყოფას.

პირველ ეტაპზე, ევროპული გამოცდილების გაზიარებით, საქართველოში მოქმედი უმუშევრობის დაზღვევის მექანიზმის დაბალი ეფექტიანობა განპირობებული იყო რიგი მიზეზით:  კუპონის გაუფასურებით, ინფლაციის მაღალი ტემპით, მინიმალური ხელფასის სიდიდის ხშირი ცვლილებით, წარმოების მასშტაბების მკვეთრი შემცირებით,  ქრონიკული უმუშევრობის მაღალი დონით, არაფორმალური დასაქმების მასშტაბების ზრდით, მასობრივი შრომითი ემიგრაციით და სხვა. უმუშევრობის დაზღვევის სისტემის ეფექტიან ფუნქციონირებას ხელი შეუშალა დასაქმების ფონდში აკუმულირებული სახსრების სიმცირემაც. აღნიშნულ ეტაპზე,  უმუშევართა პროფესიული მომზადება-გადამზადების განხორციელებული პროგრამები, ფაქტობრივად,  უშედეგო აღმოჩნდა, რადგან  ჯერ კიდევ არ იყო შექმნილი პროფესიული განათლების სისტემის ახალი ქსელი. შესაბამისად, არ არსებობდა საჭირო მატერიალურ-ტექნიკური ბაზა.  პრაქტიკულად ვერ  ხორციელდებოდა შრომის ბაზრის კვლევა და ვერ ხერხდებოდა საჭირო კვალიფიკაციის სამუშაო ძალაზე  მოთხოვნის განსაზღვრა.

მეორე ეტაპზე - ეკონომიკური რეგულირების ნეოლიბერალურ მოდელზე გადასვლასთან დაკავშირებით, გაუქმდა წინა ეტაპზე შემუშავებული სქემა, შეიცვალა შრომის ბაზრის ინფრასტრუქტურა და ნორმატიულ-საკანონმდებლო ბაზა, გაუქმდა შრომის ბაზრის მნიშვნელოვანი ინსტიტუტები, უმუშევრობის დაზღვევის ყველა პროგრამა. სოციალური დაცვის სისტემამ მოიცვა მხოლოდ მოსახლეობის უკიდურესად გაჭირვებული ფენები. შემუშავებულ დასაქმების პროგრამებსა და განხორციელებულ ღონისძიებებს ქვეყნისათვის უმუშევრობის პრობლემების დაძლევისა და ეფექტიანი დასაქმების უზრუნველყოფის მიმართულებით რეალური შედეგები არ მოყოლია. გარკვეული ინსტიტუტების ფორმირება მხოლოდ ფორმალურ ხასიათს ატარებდა.

მესამე ეტაპზე სახელმწიფომ მნიშვნელოვანი ხარჯები გაიღო, როგორც უმუშევართა შემწეობაზე, ასევე მათ სოციალურ დაცვაზე, მომზადება-გადაზადებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების პროგრამების დაფინანსებაზე. ქვეყანაში მოქმედებს მიზნობრივი სოციალური დახმარების პროგრამები სოციალურად დაუცველი ოჯახებისთვის, ხორციელდება საარსებო შემწეობების გაცემა და სხვა. აღნიშნულის მიუხედავად, შეიძლება ითქვას, რომ დღემდე ქვეყანაში არ არის შექმნილი უმუშევრობის  დაზღვევის თანამედროვე, სრულყოფილი მექანიზმი. ამ მიმართულებით სავსებით  შესაძლებელია რამდენიმე  განვითარებული  ქვეყნის  გამოცდილების გაზიარება და საქართველოს რეალობის გათვალისწინებით მისი  ეტაპობრივად დანერგვა. რასაკვირველია, შორს ვართ იმ მოსაზრებიდან, რომ მოკლევადიან პერსპექტივაში მოხერხდება უმუშევრობის დაზღვევის წარმატებული ევროპული მოდელის ფორმირება, მაგრამ მუშაობის დაწყება ამ მიმართულებით  გადაუდებლად საჭირო და აუცილებელია.

მიგვაჩნია, რომ უმუშევრობის დაზღვევის ეფექტიანი სისტემის ფორმირებას  მნიშვნელოვნად წაადგება დასაქმების ხელშეწყობის სააგენტოს ეფექტიანი ფუნქციონირება. შრომის ბაზრის მიმდინარე გამოწვევებზე ორიენტაცია, ბაზრის  სისტემატური კვლევა და სამუშაო ძალაზე რეალური მოთხოვნის განსაზღვრა,   სათანადო უნარ-ჩვევებისა და გამოცდილების არმქონე უმუშევართა მხარდაჭერა,  უმუშევრების რეგისტრაციის პროცედურების დახვეწა,  მიზნობრივი პროგრამების განსახორციელებლად დახარჯული სახრების მკაცრი მონიტორინგი - სააგენტოს მუშაობის საკვანძო მიმართულება უნდა გახდეს, რაც უდავოდ გააადვილებს ესოდენ საჭირო უმუშევრობის დაზღვევის სისტემის ფორმირებას და დანერგვას. 

დაბოლოს, უმუშევრობის დაზღვევის ეფექტიანი სისტემის დანერგვის საჭიროებაზე არ ვდაობთ, მაგრამ უმუშევრობის დაძლევის აუცილებელი პირობა დამატებითი სამუშაო ადგილების შექმნა და დასაქმების გაფართოების შესაძლებლობაა. ამ მიმართულებით “დასაქმების ძირითადი პრიორიტეტი უნდა გახდეს სამეწარმეო აქტივობის მაქსიმალური ხელშეწყობა და ახალი კომპანიების შექმნა“ [ღაღანიძე, 2020:24].  საქართველოს შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის 2019-2023 წლების ეროვნული სტრატეგიაში სავსებით სწორადაა ხაზგასმული, რომ  დასაქმება სიღარიბის დაძლევისა და მოსახლეობის სოციალური თანასწორობის უზრუნველყოფის ხელშეწყობის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორია, რამაც წვლილი უნდა შეიტანოს ქვეყნის ინკლუზიური სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების მიზნის მიღწევაში. ცხადია, რომ დასაქმების აქტიური პოლიტიკის  გატარება  უნდა გახდეს ქვეყანაში უმუშევრობისა და სიღარიბის დაძლევის უმთავრესი ბერკეტი  და ერთიანი სახელმწიფი პოლიტიკის პრიორიტეტული  ნაწილი. 

ლიტერატურა:

• დიაკონიძე ა. (2018). „შრომისა და დასაქმების პოლიტიკა საქართველოში - ფასადური ინსტიტუტები, საერთაშორისო აქტორები და იდეების ბრძოლა“. სადისერტაციო ნაშრომი. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. თბილისი-გვ. 86. Ana Diakonidze.pdf (tsu.ge);
• მექვაბიშვილი ე. (2020). გლობალური კორონომიკური კრიზისის გავლენა საქართველოს ეკონომიკაზე. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის რეფერირებადი და  რეცენზირებადი საერთაშორისო სამეცნიერო-პრაქტიკული ჟურნალი „ეკონომიკა და ბიზნესი“, “Ekonomics and Business” ტომი XII, N2, წ. გვ.10.
• პაპავა ვ. (2015). საქართველოს ეკონომიკა. რეფორმები და ფსევდორეფორმები. გამომცემლობა „ინტელექტი“, თბილისი,  გვ. 39.
• ღაღანიძე გ. (2020). მსოფლიო ეკონომიკა პანდემიამდე, პანდემიის დროს და პანდემიის შემდეგ. ჟურნალი „ეკონომიკადაბიზნესი“, ტომი XII, N2, გვ.20.
• ცარციძე მ. (2019). ეფექტიანი დასაქმება-ადამიანის კეთილდღეობისა და ეკონომიკური ზრდის მნიშვნელოვანი ფაქტორი საქართველოში. ბეჭდურ-ელექტრონული, საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი „ეკონომისტი“, N2 E ISSN 2346-8432 Print ISSN 1987-6890. http://ekonomisti.tsu.ge/?cat=nomer&leng=ge;
• ცარციძე მ., ლაცაბიძე ნ. (2017).  უმუშევრობა და დასაქმების აქტიური პოლიტიკა შრომის ბაზრის ფორმირების მიმდინარე ეტაპზე საქართველოში.  II საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია ,,გლობალიზაციის გამოწვევები ეკონომიკასა და ბიზნესში", შრომების კრებული. თბილისი, გვ.582-588. https://www.tsu.ge/data/file_db/economist_faculty/global.pdf. ISBN 978-3-9941-13-650-4
• დასაქმების სახელმწიფო პოლიტიკის ანალიზი საქართველოსა და ევროპის ქვეყნებში. ადამიანის უფლებების კვლევითი ინსტიტუტი გრიგოლ რობაქიძის უნივერსიტეტი. თბილისი, 2017. გვ. 3. (gruni.edu.ge);
• დასაქმებისა და უმუშევრობის ტენდენციები საქართველოში. უმუშევრობის რეალური ფასი საქართველოში. Report_GEO.indd (osgf.ge);
• უმუშევრობის დაზღვევა ევროპაში და საქართველოს პერსპექტივა. საქართველოს პროფესიული კავშირის გაერთიანება. ნოემბერი 2018 წელი. (gtuc.ge);
• Alcock P., May M. & Wright S. (Eds.). (2012). The Student's Companion to Social Policy. London: WILEY-BLACKWELL. 2012. The Student's Companion to Social Policy, 5th Edition | Wiley;
• McDowell M., Thom, R., Frank, R. & Bernanke, B. (2006). Principles of Economics. McGraw-Hill Education publications. Principles of Economics (mheducation.co.uk).
• EBRD & The World Bank. (2006). Doing Business - How to reform . Washington: World Bank & the International Financial Corporation; Council of Europe. (2007). 1st National Report on the implementation of the European Social Charter. Coundil of Europe.
• Risak M. & Kovacs E. (2017) Active and Passive Labour Market Policies in Austria and Hungary: A Comparative Analysis of Recent Changes and Trends. European Labour Law Journal, 8(2), pp. 168–187.
• Silagadze A., Atanelishvili T., Silagadze N. (2020). Some Tendencies of Post-Soviet Migration and Unemployment. BULLETIN  OF  THE  GEORGIAN  NATIONAL  ACADEMY  OF  SCIENCES, vol. 14, no. 1, P. 175-176. http://science.org.ge/bnas/t14-n1/27_Silagadze_Economis.pdf;    
• Tukhashvili M. Shelia M. (2020). Expected Emigration of Students from Georgia. j. Ecoforum.  Volume 9, Issue 2(22).
• Tukhasvhili M., Tsartsidze M., Latsabidze N., Lobzhanidze M., Shelia M. (2018). Emigration Intentions Of Students Of Higner Education Institutions Of Georgia (Examples From Ivane Javakhishvili Tbilisi State University). European Journal of Humanities and Social Sciences. Scientific journal. Vienna. Premier Pubishing. №3 P.132-140. ISSN 2414-2344. https://ppublishing.org/journals/769/. http://eprints.tsu.ge/1045/1/;
• Tsartsidze M. Kvirkvelia E. (2017). Labor Market Oriented Professional Education System – the Significant Factor for Human Capital Development and the Inclusive Economic Growth in Georgia. Journal of International Economic Research. Volume 3 No.1. p.40-45. ISSN 2500-9656. http://irissymposium.wixsite.com/jier;
• OECD.Stat. Public expenditure and participant stocks on LMP (oecd.org);
• Царцидзе М. Лацабидзе Н. (2020). Структурные и отраслевые особенности рынка труда и занятости населения в Грузии. Structural and sectoral features of the labor market and employment in the Georgia. Social and labor research. 38(1):153-163. DOI: 10.34022/2658-3712-2020-38-1-153-163. “Социально-трудовые исследования”. Научно-практический журнал. страница 153-163. https://www.vcot.info/magazine.

კანონები და ნორმატიული აქტები

1. საქართველოს რესპუბლიკის კანონი N185 „დასაქმების შესახებ“, თბილისი, 1991 წლის 25 ივლისი.
2. საქართველოს მთავრობის დადგენილება ”მოსახლეობის დასაქმების სოციალური გარანტიების შესახებ” N557, 12 ივლისი,1991წელი.
3. საქართველოს ორგანული კანონი N4113 „საქართველოს შრომის კოდექსი“. საქართველოს პარლამენტი, 17 დეკემბერი 2010 წელი. სსიპ ”საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე” (matsne.gov.ge);
4. საქართველოს მთავრობის დადგენილება №732 „საქართველოს შრომის ბაზრის ფორმირების სახელმწი-ფო სტრატეგიისა  და  საქართველოს  შრომის  ბაზრის ფორმირების სახელმწიფო სტრატეგიის რეალიზა-ციის 2015-2018 წლების სამოქმედო გეგმის დამტკიცების შესახებ“ 2014  წლის 26 დეკემბერი;
5. საქართველოს მთავრობის დადგენილება №167 „შრომის ბაზრის აქტიური პოლიტიკის სტრატეგიისა და მისი განხორციელების 2016-2018 წლების სამოქმედო გეგმის დამტკიცების შესახებ“. 2016 წლის 4 აპრილი;
6. საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის ბრძანება №01-110/ნ „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის–დასაქმების ხელშეწყო-ბის სახელმწიფო სააგენტოს დებულების დამტკიცების შესახებ“. 31.10.2019 წელი, ქ. თბილისი.
7. საქართველოს მთავრობის დადგენილება N02 „დასაქმების ხელშეწყობის მომსახურებათა განვითარების 2021 წლის სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ“, 08.01.2021წელი, ქ. თბილისი;
8. საქართველოს მთავრობის დადგენილება N662 „საქართველოს შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის 2019-2023 წლების ეროვნული სტრატეგიის დამტკიცების თაობაზე“, ქ.თბილისი 2019 წლის 30 დეკემბერი.
9. საქართველოს კანონი N6819-სრ „დასაქმების ხელშეწყობის შესახებ“, ქ. თბილისი, 2020 წლის 14 ივლისი.
10. საქართველოს მთავრობის ანტიკრიზისული ეკონომიკური გეგმა. https://bm.ge/ka/article/mtavrobis-antikrizisuli-gegma/50991.

---