ბიზნესის ეთიკის წარმოშობის ისტორიულ-რელიგიური საფუძვლები

ბიზნესის ეთიკას გააჩნია თავისი ისტორიულ-რელიგიური საფუძვლები. ის ზოგადი წესები, რომლებიც ეხებოდა ვაჭრების, ხელოსნების, მიწათმოქმედების, მეზღვაურების ქცევას, მიდის ღრმად ათასწლეულებში, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქვეყნების ისტორიის სათავეებთან. ცნობილია, რომ „მეფე ჰამურაბის კოდექსი“ მოიცავდა მრავალრიცხოვან მითითებას ეკონომიკური ცხოვრების წესის შესახებ, ასახავდა ბაბილონში ძვ. წ. VIII ს - ში გაბატონებულ ნორმებსა და ახდენდა მათ ფორმალიზებას. ვრცელ ინფორმაციას ეკონომიკაში ეთიკური მართვის შესახებ შეიცავს არისტოტელეს „ნიკომახის ეთიკა“, განსაკუთრებით კი მისი მეხუთე წიგნი [1].

ისლამის კანონების კრებული - „შარიათი“ გმობს „რიბას“ - დაუსაბუთებელ მოგებას, რომელიც მასში განიხილება, როგორც მევახშეობის პროცენტის ეკვივალენტი.მ. ბასიოუნი მიუთითებს წინასწარმეტყველის სიტყვებზე: „ყველაზე მართალი და პატიოსანი მოვაჭრე დგას წინასწარმეტყველის, მართლისა და წამებულის გვერდით“ [10], ბ. აჰმედს კი მიაჩნია, რომ „ისლამით ნებადართულია ნებისმიერი ვაჭრობა, თუ ის არ გულისხმობს უსამართლობას, უპატიოსნობას, არაეთიკურ მოქმედებებს, ისეთებს, როგორიცაა ვინმეს ხარჯზე გადაჭარბებული მოგების მიღება, ან ისეთი რამ, რაც აკრძალულია რელიგიით“, [11]. ძველებრაული ბიბლიისა და ქრისტიანული ქადაგებების მსგავსად, ყურანი გაჯერებულია აკრძალვებით, რომლებიც ეხება უპატიოსნო ეკონომიკურ საქმიანობას.

მდიდარი ისტორიულ-რელიგიური წარსულის მიუხედავად, „ბიზნესის ეთიკა“ წარმოიშვა და განვითარდა აშშ-ში, სადაც აკადემიური ინტერესი ბიზნესის ორგანიზაციებისა და მათი ლიდერების ეთიკისადმი, შეიმჩნევა XIX საუკუნის ბოლოდან, როდესაც ამერიკულმა ინდუსტრიულმა ეკონომიკამ დაიწყო თავისი თანამედროვე კორპორაციული ფორმის მიღება. ამ ადრეულ პერიოდში აქცენტი კეთდებოდა არა იმდენად იმაზე, რასაც დღეს შეიძლება ვუწოდოთ ბიზნესის ინდუსტრიული, ანუ პერსონალური ეთიკა, არამედ იმაზე, რაც მოგვიანებით გახდა ცნობილი, როგორც ბიზნესის სოციალური პასუხისმგებლობა.

1895 წელს American Journal of Sociology-ში გამოქვეყნებულ სტატიაში „კერძო ბიზნესი და საზოგადოებრივი ნდობა“, ალბიონ სმოლი აღნიშნავდა, რომ „არა მარტო სახელმწიფო დაწესებულებები, არამედ კერძო ბიზნესი იმყოფება საზოგადოების ნდობით მფლობელობაში“ [12]. მეცნიერთა მცირე ნაწილი დაეთანხმა ბიზნესის პასუხისმგებლობის ასეთ ყოვლისმომცველ და სადავო განმარტებას, ხოლო ისინი, ვინც იზიარებდნენ კლასიკური ეკონომიკური თეორიის, ნეოკალვინიზმის, სოციალური დარვინიზმის, ლოკის პოლიტიკური ფილოსოფიის და ანტიეტატიზმის დებულებებს, არ ეთანხმებოდნენ ბიზნესისა და საზოგადოების ურთიერთობათა საკითხებზე სმოლის მიდგომებს. მიუხედავად ამისა, სმოლის ნაშრომმა წარმოაჩინა საზოგადოების ის შიში, რომელიც ახლდა გიგანტური კორპორაციების სწრაფად გავრცელებად ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და სოციალურ გავლენას.

საინტერესოა, რომ სწორედ ამ პერიოდში შექმნილი კალიფორნიის უნივერსიტეტის ქ. ბერკლის კომერციულ კოლეჯში სასწავლო კურსებს შორის ისწავლებოდა „ფილოსოფიური მეცნიერებები: ისტორია და კომერციული ეთიკის პრინციპები“ [13]. ნიშანდობლივია ისიც, რომ პირველი მსოფლიო ომის დასრულებისთანავე ქ. ბერკლის კოლეჯმა მიიღო შემოწირულობა ერთ-ერთი მსხვილი უნივერსალური მაღაზიის მფლობელისაგან, ვაჭრობის მორალურ ასპექტებზე ლექციების კითხვის მატერიალური მხარდაჭერის მიზნით. ლექციები უნდა მოემზადებინათ „მეცნიერებსა და საქმიან ადამიანებს, რომლებიც დაკავშირებული იყვნენ ახალი ეკონომიკური წესრიგის პირობებში ბიზნესის მორალური კანონების სხვადასხვა ასპექტებთან“ [14]. როგორც წესი, ეს ლექციები კონცენტრირებული იყო მეტაეთიკის პრობლემებზე, რომლებიც ეხებოდა ბიზნესის როლს საზოგადოებაში და მის სოციალურ პასუხისმგებლობას. ამავე პერიოდში გამოქვეყნდა ედგარ ჰერმანსის ნაშრომი „ბიზნესის ეთიკა: მიმდინარე სტანდარტების კვლევა“ [15], რომელიც მიეძღვნა ბიზნესში ეთიკური კოდექსების მნიშვნელობას. კორპორაციების სოციალური პოლიტიკის დარგში თეორიის შემდგომ განვითარებაზე არსებითი ზეგავლენა მოახდინა ადოლფ ბერლის [16] ნაშრომმა „თანამედროვე კორპორაცია და კერძო საკუთრება“. ა. ბერლიმ დოკუმენტურად დაასაბუთა საკუთრების (აქციონერების) გამოყოფა კონტროლისაგან (მენეჯმენტისაგან) თანამედროვე მსხვილ კორპორაციაში და ჩამოაყალიბა კორპორაციების სამართლებრივი და საზოგადოებრივი ნორმების საფუძველი.

1950-იან წლებში გამოჩნდა რამდენიმე ყურადსაღები ნაშრომი, რომელთაგან უმნიშვნელოვანესია ადოლფ ბერლის წიგნები: "XX საუკუნის კაპიტალისტური რევოლუცია“ და „ძალაუფლება საკუთრების გარეშე: ახალი მიმართულება ამერიკულ პოლიტიკურ ეკონომიაში“[17], მარკუს ჩილდსის (Marques W. Childs) „ეთიკა ბიზნესის საზოგადოებაში“ [18]. 1960-იანი წლების დასაწყისიდან მრავალი ფაქტორი აძლიერებდა საქმიანი, აკადემიური და საზოგადოებრივი წრეების ინტერესს ისეთი ფართო და პრობლემური დარგისადმი, რომელიც ცნობილი იყო როგორც „ბიზნესი და საზოგადოება“ (Business and Society). ამ ფაქტორებს შეიძლება მივაკუთვნოთ:

• საბაზრო კონკურენციის ეფექტიანობა, რაც განაპირობებს შერწყმისა და შთანთქმის შედეგად წარმოქმნილი სულ უფრო მსხვილი კომპანიების სწრაფ ზრდას;
• 1960-იანი წლების მოძრაობა სამოქალაქო უფლებებისთვის, რომელმაც ღრმად შეცვალა როგორც ფერადკანიანი, ასევე თეთრკანიანი ამერიკელების (განსაკუთრებით ქალების) სოციალური როლები და მოლოდინი;
• ცივი ომი, რამაც განაპირობა სახელმწიფოს შერწყმა ბიზნესთან და ამ საფუძველზე გიგანტური სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსის წარმოშობა;

• საოცარი ცვლილებები მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში, ტრანსპორტსა და კავშირის ტექნოლოგიებში, რის საფუძველზეც საზოგადოება გახდა ურთიერთდაკავშირებული და უფრო განათლებული.

1959 წელს გამოქვეყნდა რობერტ გორდონის გამოკვლევა „კორპორაცია თანამედროვე საზოგადოებაში“ [19] და ფრენსის პირსონის „ამერიკელი ბიზნესმენების განათლება“ [20]. ორივე ნაშრომში ხაზგასმული იყო, რომ მომავალი „პროფესიონალები“ ბიზნესის სფეროში ინფორმირებულ უნდა იქნენ „არასაბაზრო“ ან „გარე“ გარემოს ბუნების შესახებ, როგორც გორდონი და პირსონი აღნიშნავდნენ, „ფირმების გარე გარემოს ცვლილებები განაპირობებდა მმართველობისთვის ახალი ამოცანების გადაწყვეტას".

ბიზნესმენების სოციალური პასუხისმგებლობა ამჟამად უფრო დიდია და უფრო რთული, ვიდრე წინა პერიოდში. მენეჯერს ბიზნესში, განსაკუთრებით შედარებით მსხვილ ფირმებში, გააჩნია უდიდესი ძალაუფლება მოიტანოს სიკეთე ან ზიანი, საზოგადოებრივი აზრი საჭიროებს იმას, რომ ეს ძალაუფლება გამოყენებულ იქნეს მაღალი პასუხისმგებლობით, მაშინაც კი, თუ მიზნები, რაც მიღწეულ უნდა იქნეს, ყოველთვის არ არის ნათლად გამოკვეთილი ან განსაზღვრულია მხოლოდ მთლიანობაში. ამ ამოცანის გადასაჭრელად საჭიროა ადამიანები ფართო ცოდნით და მგრძნობიარე აღქმით, კარგად განვითარებული ფილოსოფიით და ეთიკური ფასეულობების სისტემით, აგრეთვე, სრული მზადყოფნით საკუთარ თავზე მიიღონ პასუხისმგებლობა, რომელიც დაკავშირებულია ძალაუფლების ფლობასთანნ [21] .

1950-იანი წლების ბოლოსთვის აშშ-ს ჰარვარდის, კოლუმბიის, კალიფორნიის (ქ. ბერკლის), კორნელის, კარნეგი - მელონისა და ჩრდილო - დასავლეთის უნივერსიტეტების ბიზნესის სკოლებმა დაიწყეს სავალდებულო კურსების შემოთავაზება. ასეთი იყო „ბიზნესი და საზოგადოება“. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი კურსების რაოდენობა არ იყო დიდი, ხოლო დაინტერესებული სკოლების რიცხვი საკმაოდ შეზღუდული, მაინც დაედო საფუძველი ბიზნესის არასაბაზრო (სოციალური, პოლიტიკური და ეთიკური) გარემოს ანალიზის ჩართვას მენეჯმენტის საგანმანათლებლო პრობლემატიკაში.

1970-იან წლებში ბიზნესის ეთიკამ, როგორც მეცნიერულმა დისციპლინამ, რომელიც მოიცავს ბიზნესისა და საზოგადოების ინტერესებს, მიაღწია თავის „სრულწლოვანებას“. ამ პერიოდში ბიზნესის ეთიკა იქცა მეცნიერული კვლევების მნიშვნელოვან ობიექტად. ტოკიოს უნივერსიტეტის (მეიძის) პროფესორმა მიცუხო ნაკამურამ, 1990-იანი წლების დასაწყისში აწარმოებდა რა ლიტერატურის მიმოხილვას, დაადგინა, რომ 1950-1960-იანი წლების პერიოდში მხოლოდ აშშ-ში გამოქვეყნებულ იქნა თვრამეტი წიგნი, რომელიც დაკავშირებული იყო „ბიზნესის ეთიკის,“ აგრეთვე, „კორპორაციების სოციალური პასუხისმგებლობის“ პრობლემატიკასთან. 1970-იან წლებში გამოქვეყნდა ორმოცდაათი ასეთი წიგნი [22].

რაც შეეხება აკადემიურ წრეებს, 1980-იანი წლების ბოლოს და 1990-იანი წლებში სწრაფად იზრდებოდა უპირატესად ბიზნესის ეთიკის საკითხებისადმი მიძღვნილი სამეცნიერო ორგანიზაციების, კონფერენციებისა და ჟურნალების რაოდენობა. ისეთი ორგანიზაციები, როგორიცაა ბიზნესის, ეკონომიკისა და ეთიკის საერთაშორისო საზოგადოება (International Society of Business, Economics and Ethics), ბიზნესის ეთიკის ევროპული ასოციაცია (European Business Ethics Network), ბიზნესის ეთიკის საზოგადოება (Society for Business Ethics), აფინანსებდნენ საერთაშორისო კონფერენციების ჩატარებას, რომლებზეც ბიზნესის ეთიკის პრობლემებს ეთმობოდა არსებითი ყურადღება. ბიზნესის ეთიკის დარგში მომუშავე მეცნიერთა საერთაშორისო გაერთიანება, რომელიც უპირატესად მოიცავდა ამერიკის, აზიის, დასავლეთ ევროპისა და ყოფილი საბჭოთა ბლოკის ქვეყნების ფილოსოფოსებს, მენეჯმენტის სპეციალისტებს, სამართალმცოდნეებსა და თეოლოგებს, გავრცელდა აკადემიურ წრეებსა და ზოგჯერ ბიზნესის პრაქტიკოსებზე. დაინტერესებული მხარეების ანალიზი, აგენტთა ურთიერთობების თეორია და სოციალური კონტრაქტის კონცეფციები,

„ქველმოქმედთა ეთიკა“, კორპორაციული პასუხისმგებლობა, კორპორაციების სოციალური საქმიანობა და სოციალური პოლიტიკა, აგრეთვე, საერთაშორისო ბიზნესის ეთიკა იქცნენ ამ პერიოდში განვითარებულ ძირითად კვლევის სფეროებად. XX ს. უკანასკნელ ათწლეულში კვლევები ბიზნესის ეთიკის დარგში ხასიათდებოდა თავისებურებებით:

•   მკვეთრად გამოხატული გლობალური ორიენტაციით;
• ინტერესით ეთიკური მოძღვრებებისადმი, რომლებიც ასახავდა რელიგიურ ტრადიციებს;
• ანალიტიკური მიდგომების და კონცეპტუალური მოდელების შემუშავება, რომელიც მიმართული იყო როგორც ბიზნესის პოლიტიკისა და პრაქტი- კის მიმდინარე ეთიკური პრობლემების, ასევე XXI საუკუნის გლობალურ პოლიტიკურ ეკონომიკაში ჩართული მრავალი ეთიკური საკითხის კვლევისკენ;
• ინფორმატიკისა და ბიზნესის სფეროებში რთული თანამედროვე ტექნო- ლოგიების განვითარებასთან ერთად წარმოქმნილი ეთიკური პრობლემების კვლევით.

ამ პერიოდში ბიზნესის ეთიკა დამკვიდრდა როგორც მეცნიერული დისციპლინა და მმართველობითი მოთხოვნილება. ბიზნესის ეთიკის ინსტიტუციონალიზაციის მდგრადი პროცესი როგორც თეორიაში, ასევე რეალურ ეკონომიკაში ღრმავდებოდა. მიუხედავად, ამისა, გ. ენდერლი თავის სტატიაში – “ბიზნეს-ეთიკა, როგორც აკადემიური დისციპლინა“ აღნიშნავს, რომ  "უკანასკნელ ორ ათწლეულში შთამბეჭდავი განვითარების მიუხედავად „ბიზნესის ეთიკა ჯერ კიდევ არ გვესახება ჩამოყალიბებულ აკადემიურ დისციპლინად“, განსაკუთრებით ევროპაში მისი მყარი ინტელექტუალური ტრადიციებით. თუმცა, დღევანდელ დღემდე „ბიზნესის ეთიკის“ კურსები მრავალ უმაღლეს სასწავლო დაწესებულებაში რჩება „სარისკო წამოწყებად“ მენეჯმენტის სასაწავლო გეგმებისთვის“[24].

ახალი ათასწლეულის დადგომასთან ერთად, როგორც აკადემიურ, ასევე ბიზნეს-გარემოში არსებობს “ბიზნესის ეთიკის“ დარგში მომზადებული სპეციალისტების რაოდენობის ზრდის საარსებო მოთხოვნილება, რომლებსაც შესწევთ უნარი შეიმუშაონ და გამოიყენონ ახალი ანალიტიკური მიდგომები საერთაშორისო და ეროვნული დონის აქტუალური პრობლემების გადასაჭრელად, რაც დამახასიათებელია ჩვენი გლობალური გაერთიანებისთვის. ფირმების ჩარჩოებში და ცალკეული მენეჯერების შეგნებაში საჭიროა გადაწყვეტილებათა მიღების ისეთი მექანიზმების ინსტიტუციონალიზაცია, რაც თავის წვლილს შეიტანს ორგანიზაციათა ჭეშმარიტად „ეთიკური“ პოლიტიკის, პროცესებისა და პრაქტიკის განვითარებაში.

საბოლოო ანგარიშით, „ბიზნესის ეთიკა“ შეიძლება განვიხილოთ, როგორც „საზოგადოების მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების ეთიკა“, რომლის საშუალებითაც ცალკეულ ბიზნესმენებს და ზოგადად მთლიანად ბიზნესის გაფართოებად გლობალურ სისტემას შეაქვს პოზიტიური წვლილი „მორალური თანამეგობრობის“ ჩამოყალიბებაში, ხოლო, თავის მხრივ, „მორალურმა თანამეგობრობამ“, შეიძლება ხელი შეუწყოს ისეთი საზოგადოებრივი ცხოვრების წესის დამყარებას, რომელიც იქნება გონივრული და ცივილიზებული, მოემსახურება მშვიდობიანი და აყვავებული გლობალური გაერთიანების განვითარების, მთელ მსოფლიოში ჰუმანიზმის ტრიუმფს.