გლობალური კრიზისები – მიზეზები და შედეგები

 თუ გადავხედავთ მსოფლიოს ეკონომიკური განვითარების ისტორიას,  თვალ- ნათლივ დავინახავთ, რომ კაცობრიობა არაერთხელ დამდგარა გლობალური ფინანსური კრიზისის წინაშე. ამგვარი „ეკონომიკური  ცუნამი" პერიოდულად დაატყდება ხოლმე მსოფლიოს და სერიოზულ საფრთხეს უქმნის მის შემდგომ განვითარებას  [1, გვ. 95] .

გლობალური ფინანსური კრიზისის  გამომწვევი მიზეზები, პირველ რიგში, საძიებელია განვითარებული ქვეყნების საფინანსო-ეკონომიკურ  პოლიტიკაში  (მაგალითად, აშშ-ში,  გფრ-ში,  დიდ ბრიტანეთში,  საფრანგეთში).  თავდაპირველად  კრიზისი სწორედ განვითარებულ ქვეყნებში არსებულ მსხვილ ფინანსურ ცენტრებში  ვითარდება და შემდეგ ეტაპობრივად  ვრცელდება  განვითარებად  ქვეყნებზე.  საბოლოოდ კი გამოდის, რომ ქვეყნები, რომლებსაც  კრიზისი  არ გამოუწვევიათ  და შესაბამისად, არც მის შედეგებზე არიან პასუხისმგებელნი,  ყველაზე მეტად ზარალდებიან [2].

საერთაშორისო   სავალუტო   ფონდის (IMF) 2009 წლის  მონაცემებით,   განვითარებადი ქვეყნების  ეკონომიკური   ზრდის დაცემა  უფრო მაღალი იყო, ვიდრე ინდუსტრიულ ქვეყნებში.  კვლევებმა  აჩვენა, რომ გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა, რომელიც  ინდუსტრიულ ქვეყნებში  წარმოიშვა,  უფრო  დააზიანა განვითარებადი ქვეყნები.  მაგალითად, გამოიწვია  მოსახლეობის ერთ სულზე შემოსავლის შემცირება/ვარდნა. მაკროეკონომიკური  ასპექტით, კრიზისმა გამოავლინა საგარეო ვაჭრობის  უარყოფითი სალდო და საგადასახადო ბალანსის დეფიციტი,  სავალუტო რეზერვების შემცირება,  ვალუტის დევალვაცია/გაუფასურება,  გაზრდილი ინფლაცია, სახელმწიფო ვალების  და სახელმწიფო ბიუჯეტის  დეფიციტის  ზრდა,  რამაც პირდაპირი გავლენა მოახდინა მოსახლეობის ცხოვრების  პირობებზე.

მართალია, საერთაშორისო  საფინანსო ორგანიზაციებმა  არაერთი ნაბიჯი გადადგეს განვითარებად ქვეყნებში კრიზისის  შედეგების შესამცირებლად, მაგრამ საერთაშორისო  დისკუსიების დღის წესრიგში ყოველთვის მკაფიოდ იყო (და კვლავაც არის)  გათვალისწინებული  მდიდარი ქვეყნების  ფინანსური ინტერესები.

რა იწვევს გლობალურ  კრიზისს  და რამდენად შესაძლებელია მისი პროგნოზირება და შესაბამისად, მისი დროული პრევენცია?   ჩვენი აზრით, მსოფლიო ისტორიული მაგალითების გაანალიზება-გაცნობიერება  ერთ-ერთი უმთავრესი იარაღია მოსალოდნელი კრიზისის  თავიდან ასაცილებლად.  ქვემოთ  განვიხილავთ გლობალურ კრიზისებს,  რამაც  მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია  იმჟამინდელ მსოფლიოზე და მიმოვიხილავთ მათ გამომწვევ  მიზეზებსა  და მიღებულ შედეგებს.

1772  წლის საკრედიტო კრიზისი.  კრიზისი  ლონდონში დაიწყო და სწრაფად მოედო დანარჩენ ევროპას.  1760-იანი  წლების შუა ხანებში ბრიტანეთის იმპერიამ უზარმაზარი  სიმდიდრე დააგროვა  კოლონიური  დაპყრობებისა  და ვაჭრობის  წყალობით, რამაც  ბრიტანულ ბანკებს გადაჭარბებული ოპტიმიზმი და სწრაფი საკრე- დიტო გაფართოების  ილუზია შეუქმნა.  ეს აღტკინება  მოულოდნელად დასრულდა 1772 წლის 8 ივნისს, როდესაც  გადასახადებისათვის თავის არიდების მიზნით ბრიტანეთის ერთ-ერთი საბანკო სახლის წარმომადგენელი – ალექსანდრე ფორდი საფრანგეთში გაიქცა. ეს ამბავი სწრაფად გავრცელდა  და გამოიწვია საბანკო პანიკა ინ- გლისში, კერძოდ,  დაშინებულმა კრედიტორებმა  დაიწყეს ბრიტანეთიდან თანხების მყისიერი გატანა.  კრიზისი  სწრაფად გავრცელდა  შოტლანდიაში, ნიდერლანდებში,ევროპის  სხვა ნაწილებსა და ბრიტანეთის ამერიკულ კოლონიებში.  როგორც ისტო- რიკოსები  აცხადებენ, ამ კრიზისის  ეკონომიკური   გამოძახილი იყო საყოველთაოდ ცნობილი „ბოსტონის ჩაის სმის" პროტესტი  და ამერიკული რევოლუცია.

კრიზისი გერმანიაში. გერმანიაში კრიზისი  დაიწყო 1923  წელს, მაშინ როდესაც გერმანიამ შეწყვიტა რეპატრიატთათვის (უცხო  ქვეყნი მოქალაქეეები, რომლებიც დროებით სამუშაოდ სხვა ქვეყანაში არიან ჩასულები) სამუშაოს ანაზღაურების გადახდა. სიტუაცია  უკონტროლო  გახდა იმის გამოც,  რომ გერმანელები უკმაყოფილო  იყვნენ  იმჟამად ქვეყანაში   განვითარებული   ფინანასური  გართულებებით. შედეგად, აჯანყებამ მთელი ქვეყანა  მოიცვა  და 1923 წელს ვაიმარის რესპუბლიკა კოლაფსის  პირას  მივიდა. მთავრობის  მცდელობის  მიუხედავად, გამოესწორებინა მდგომარეობა, სიტუაცია კონტროლს  აღარ  ექვემდებარებოდა. კრიზისის დაძლევის მიზნით, ქვეყნის  მთავრობის  მიერ  ქაღალდის  ფულის დიდი რაოდენობით  გამოშვებამ და მისმა უეცარმა  მოზღვავებამ  ეკონომიკაში  ზოგადი გაფიცვების  ფონზე, მოთხოვნა-მიწოდების შეუსაბამობა  გამოიწვია  (წარმოებული  საქონლის/პროდუქტის სიმცირე  და ფულის სიჭარბე),  რასაც  შედეგად მოჰყვა  ჰიპერინფლაცია  და პირველი მსოფლიო ომის შედეგად დასუსტებული ქვეყნის ეკონომიკური სიტუაციის კიდევ უფრო დამძიმება. დაიკარგა ფასებზე კონტროლი,  მაგალითად პური,  რომელიც 1923 წლის იანვარში ღირდა 250 მარკა, 1923 წლის ნოემბერში 200 მლნ მარკამდე გაიზარდა. გერმანული მარკა  არნახული სისწრაფით გაუფასურდა. ფასების ზრდა კრიზისის  დროს უკვე პარადოქსულ  სიტუაციამდე  მივიდა: ადამიანებმა ფულის საწვავად და სათბობ მასალად გამოყენება დაიწყეს; ხალხს ხელფასები ჩემოდნებით გამოჰქონდათ;  იყო ასეთი შემთხვევაც,  რომ  უყურადღებოდ დატოვებული ჩემოდნიდან ქურდმა  ფული დატოვა  და მხოლოდ ჩემოდანი მოიპარა; პატარა ბიჭს, რომელსაც  შეაწყვეტინეს  ფეხბურთის თამაში და ორი პურის  საყიდლად გაგზავნეს, მაღაზიაში  მისვლისას ფასები იმდენად გაზრდილი დახვდა, რომ მხოლოდ ერთი პურის ყიდვა შეძლო. განსაკუთრებით  მძიმე იყო ფიქსირებული შემოსავლის მქონდე პენსიონერთა  ხვედრი. ერთმა პენსიონერმა  ქალმა  სახლი გაყიდა, რათა  აღებული ფულით თავი გაეტანა,  მაგრამ რამდენიმე კვირის  შემდეგ ეს ფული საკმარისიც  კი არ იყო პურის საყიდლად.

1929-1939 წლების  დიდი დეპრესია. ეს იყოXX საუკუნის ყველაზე საშინელი ეკონომიკური  და ფინანსური კრიზისი.  ბევრი მიიჩნევს, რომ 1929 წლის კრიზისმა აშშ-ის ეკონომიკა,   პრაქტიკულად,  მიწასთან გაასწორა.  ამან კი ქვეყანაში ყველაზე მძიმე და ხანგრძლივი დეპრესია  გამოიწვია,  ვიდრე მსოფლიოს რომელიმე ინდუსტრიულ ქვეყანაში ოდესმე ყოფილა. კრიზისის ერთ-ერთ გამომწვევ წინაპირობა იყო ის, რომ 20-იან წლებში აშშ-ში სამომხმარებლო პროდუქციის  წარმოება ძალიან გაიზარდა, გაჩნდა შეუსაბამობა ქვეყნის საწარმოო  უნარსა და მოსახლეობის მყიდველობითუნარიანობას შორის.  გარდა ამისა, ამერიკული საექსპორტო   საქონელი ევროპაშიც ძნელად საღდებოდა.  მოიმატა  აქციების  ფასმა საფონდო ბირჟებზე, ვინაიდან დაგროვდა  დიდი რაოდენობის   უძრავი  ქონება   მზარდი  და წარმატებული საწარმოების სახით. აქციების  ფასი მუდმივად იმატებდა, რამაც  გამოიწვია  მოსახლეობის  ჩაბმა გაშმაგებულ  საბირჟო  თამაშში საფონდო და უძრავი  ქონების  ბირჟებზე. ეს ლამის საერთო  ეროვნული  ჰობი  გახდა, მოსახლეობა  ყიდდა უძრავ ქონე- ბას, ბანკებიდან გამოჰქონდათ  კრედიტები,  რათა შეეძინა აქციები  და უფრო მაღალ ფასად გაეყიდა. 1923 წელს გაიყიდა 236 მლნ აქცია, ხოლო 1928 წელს 1125 მლნ. ამგვარი პროცესი  დიდხანს  ვერ გაგრძელდებოდა,  რადგან მსოფლიო ვაჭრობას და ეკონომიკას   უფრო და უფრო ემატებოდა პრობლემები.  1929 წელს შემოდგო- მაზე აქციების  ფასმა კლება  დაიწყო, რადგან ამერიკელ  მეწარმეებს შეუმცირდათ მოგება  და დაუგროვდათ  დიდი რაოდენობით  გაუყიდავი უძრავი  ქონება. ბანკებთან იმედგაცრუებული  ადამიანების გრძელი რიგები იდგა. კრიზისი  დამანგრევლად სოფლის მეურნეობას,  მცირე  საწარმოებს  და მძიმე მრეწველობასაც  შეეხო. სწრაფად განვითარებული საავტომობილო  ინდუსტრიაც  ადექვატურ  შედეგამდე მივიდა და ავტომობილების გაყიდვა 65%-ით  დაეცა. 1929 წლიდან 1932 წლამდე სოფლის მეურნეობის შემოსავლები 70%-ით  შემცირდა. ყველაზე დიდი ზარალი  კი ბამბის, თამბაქოს  და მარცვლეული  კულტურების  მწარმოებლებმა განიცადეს.  ნიუ-ორკის ბირჟის გაკოტრებამ  არც საქმიან ადამიანებს აუარა გვერდი – ბოლო მოუღო  მათ დანაზოგებს, კაპიტალდაბადებებსა და გასაღების ბაზარს.

კრიზისის  დროს,  აშშ-ს ფედერალურმა სარეზერვო  სისტემამ ბანკები  თავის ნებაზე მიუშვა და ჩასაძირად გასწირა,  რადგან უუნარო იყო ამ მდგომარეობაში რაიმე გადაწყვეტილება  მიეღო.  შედეგად, საბანკო  სექტორმა   სრული  კატასტროფა განიცადა – 1930 წელს 1352 ბანკი  დაიხურა, ხოლო სამი წლის შემდეგ ეს ციფრი 4004-მდე გაიზარდა. 1933 წლის თებერვალში მიჩიგანის შტატში 8 დღით დაიხურა ბანკები,  რადგან დეტროიტის ცენტრალურმა  ბანკებმა ვერ შეძლეს დავალიანებე- ბის გადახდა.იმ წელს უმუშევრობამ  13 მლნ მიაღწია.  შრომისუნარიანი  მოსახლეო- ბის მხოლოდ 27%-მა  შეძლო ამ მდგომარეობას გარკვეულწილად გამკლავებოდა. მლნ-ზე მეტი ადამიანი უკიდურეს გაჭირვებას განიცდიდა.

1973  წლის ნავთობის კრიზისი. აღნიშნული კრიზისი  მაშინ დაიწყო, როდესაც ოპეკის (Organization of Petroleum Exporting Countries) ნავთობპროდუქტის ექსპორტიორმა  ქვეყნებმა და პირველ რიგში, არაბულმა ქვეყნებმა გადაწყვიტეს აშშ-სთვის სამაგიეროს  გადახდა ისრაელისთვის იარაღის  მიწოდების საპასუხოდ (არაბეთ-ისრაელის  მე-4 ომის დროს).  კერძოდ,  ოპეკის ქვეყნებმა  ნავთობის ემბარგო გამოაცხადეს,  რამაც აშშ-სა  და მისი მოკავშირეებისათვის   ნავთობის  ექსპორტის შეფერხება გამოიწვია.  ნავთობის სიმცირემ  და ფასების ზრდამ აშშ-სა და სხვა გან- ვითარებულ ქვეყნებში ეკონომიკური  კრიზისი  განაპირობა,  რასაც მალევე მოჰყვა ინფლაცია და ეკონომიკური  სტაგნაცია.  აღნიშნულ ფაქტს  ეკონომისტებმა  „სტაგფლაცია"  უწოდეს  (სტაგნაცია+ინფლაცია).   კრიზისის  დაძლევას და ინფლაციის დონის შემცირებას  რამდენიმე წელი დასჭირდა.

აღმოსავლეთ აზიის 1997  წლის კრიზისი. კრიზისიტაილანდში  წარმოიშვა  და სწრაფად გავრცელდა  აღმოსავლეთ  აზიისა და მის პარტნიორ   სავაჭრო   ქვეყნებ- ში. განვითარებული ქვეყნებიდან წამოსულმა სპეკულაციური კაპიტალის ნაკადებმა აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების (კერძოდ,  ტაილანდის, ინდონეზიის, მალაიზიის, სინგაპურის,  ჰონგ-კონგის  და სამხრეთ კორეის)  ეკონომიკაში  ოპტიმიზმის პროვოცი- რება მოახდინა, რასაც  შედეგად მოჰყვა  სესხების გაცემა  უზრუნველყოფის გარეშე და დიდძალი ვალის დაგროვება. 1997 წლის ივლისში ტაილანდის მთავრობას  უნდა დაეტოვებინა აშშ-ის დოლარის მიმართ არსებული ფიქსირებული გაცვლითი  კურსი, რამაც  გამოიწვია აზიის ფინანსურ ბაზარზე პანიკის  ტალღა და მილიარდობით დოლარის უცხოური  ინვესტირების  ფართო გადანაწილება. მსოფლიო კვლავ  ფინანსური კრიზისის  შიშში გაეხვა. წლები დასჭირდა მდგომარეობის შეცვლას.  საერ- თაშორისო  სავალუტო  ფონდს დაევალა სპეციალური  ბეილაუთ პაკეტების   შექმნა (bailout packages) დაზარალებული ქვეყნების დასახმარებლად.

2007-2008 წლების  ფინანსური კრიზისი. ეს იყო ყველაზე მწვავე კრიზისი მსოფლიო ეკონომიკურ  ისტორიაში 1929-33 წლების  დიდი დეპრესიის  შემდეგ, რო- მელმაც მსოფლიო ფინანსური ბაზარი დაანგრია. კრიზისი  გამოიწვია მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე მსხვილი საინვესტიციო ბანკის – Lehman Brother’s -ის გაკოტ- რებამ, რასაც  მოჰყვა ბევრი ფინანსური ინსტიტუტის ჩამოშლა.

კრიზისის  მთავარი მიზეზი აშშ-ში „უძრავი ქონების  ბუშტი"  იყო – უძრავ ქონებაზე ფასების სწრაფი ზრდა 2001-2006 წლებში, რაც რამდენიმე ეკონომისტის გაფრთხილების მიუხედავად, 2007 წლის პირველ ნახევარში ფასების სწრაფი დაცემით დასრულდა. თავის მხრივ, უძრავი ქონების  ბუშტი მნიშვნელოვნად იყო დამოკიდებული 2000 წელს სუბსტანდარტული იპოთეკების  შემოღებაზე.  თუ 2000 წლამდე ბანკები აფინანსებდნენ სესხის მხოლოდ 80 %-ს (LTV=0.8), ხოლო საპროცენტო განაკვეთი  თითქმის უნივერსალურად ფიქსირებული  იყო (რაც ფიქსირებულ  ყოველთვიურ გადახდებს გულისხმობდა), 2000 წლიდან მოყოლებული  პოპულარული გახდა სუბსტანდარტული სესხები, რაც არ მოითხოვდა მსესხებლის თანამონაწილეობას (რაც მნიშვნელოვნად ზრდიდა ბანკის  რისკს),   ხოლო საპროცენტო  განაკვეთები ხშირ შემთხვევაში მხოლოდ თავიდან (2-3 წელი) იყო ფიქსირებული  და კონკრეტული  პერიოდის გასვლის შემდეგ ხდებოდა მცურავი  (ებმებოდა რა LIBOR-ს ან სხვა მსგავს ეტალონურ  ინდექსს).  სუბსტანდარტული იპოთეკების  პოპულარიზაციამ  მნიშვნელოვნად გაზარდა მოთხოვნა უძრავ ქონებაზე,  რამაც,  შესაბამისად, ხელი შეუწყო ფასების უპრეცედენტო  ზრდას სექტორში.  ამასთან, საცხოვრებელი სახლების ფასების ზრდით წახალისებულმა მეპატრონეებმა  ხშირ შემთხვევაში მეორე იპოთეკით  დატვირთეს საკუთარი  სახლები და უძრავი ქონება.  შედეგად, 2006 წლისთვის აშშ-ის შიდა მეურნეობების ვალმა მიაღწია განკარგვადი შემოსავლის 127%-ს, ხოლო დანაზოგი დაეცა თითქმის 0 %-მდე.

საპროცენტო   განაკვეთების  ზრდასთან ერთად, ყოველთვიური გადახდებიც შესაბამისად გაიზარდა, რამაც  დეფოლტებისა და საბანკო  სისტემაში ცუდი (ამოუღებადი/პრობლემური) სესხების დონის ზრდა გამოიწვია. საპროცენტო   განაკვეთების ზრდის პარალელურად დაიწყო ფასების დაცემა უძრავი ქონების  სექტორში, რამაც  კიდევ უფრო გააუარესა სუბსტანდარტული იპოთეკარებისა  და იპოთეკების გამცემი ბანკების ფინანსური მდგომარეობა.

ფინანსური კრიზისი  გასცდა  უძრავი ქონების  სექტორს  2007 წლის მაის-ივლისში, როდესაც  გაკოტრდა   რამდენიმე ჰეჯფონდი (მათ  შორის  საინვესტიციო ბანკ ბეარ-სტერნზი),   რომელთა  პორტფელებში  სუბსტანდარტულ იპოთეკებთან დაკავშირებული   ფასიანი ქაღალდების  წილი  მაღალი  იყო. აგვისტოში  ფინანსურ ბაზრებზე  საკმაო  პესიმიზმით უყურებდნენ ამერიკულ  და ევროპულ  ფინანსურ ინსტიტუტებს,  რომლებმაც ინვესტიციები  ჩადეს იპოთეკებთან  დაკავშირებულ ფინანსურ პროდუქტებში [3].

სექტემბერში პანიკამ კომერციული სექტორიც  მოიცვა, როდესაც ბრიტანეთში პირველად XIX საუკუნის  მერე დაფიქსირდა სადეპოზიტო  პანიკა,  როდესაც  დეპოზიტარებმა ძალზე სწრაფად გაიტანეს (ან სცადეს გაეტანათ) თავისი დანაზოგი ბანკიდან, რასაც,  საბოლოო ანგარიშით, ამ ბანკის ნაციონალიზაცია მოჰყვა. მიუხედა- ვად იმისა, რომ აშშ-ს ხელისუფლება ეცადა ფინანსურ ბაზრებზე  შექმნილი პანიკის დაწყნარებას ლიკვიდობის მსხვილი ინექციებით, კრიზისი კიდევ უფრო გაღრმავდა.

2008 წლის მარტში ნიუ-იორკის  ფედერალურმა ბანკმა სცადა ბანკ ბეარ სტერნზის გადარჩენა, თუმცა უშედეგოდ და რამდენიმე დღის შემდეგ ის კრიზისამდელი ღირებულების დაახლოებით 7.5 %-ად იყიდა ბანკმა JP Morgan Chase. 2008 წლის სექტემბერში აშშ-ის მთავრობა იძულებული იყო გადაერჩინა „ფანი მეი" (Fanny Mae) და „ფრედი მაკი"  (Freddie Mac) ‒ სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული ორი უმსხვილესი იპოთეკარი  ‒ მათ მიერ განცდილი სერიოზული ზარალის გამო. ამავე თვეში გაბანკროტდა საინვესტიციო ბანკი Lehman Brothers, ხოლო მოგვიანებით აშშ-ს მთავრობამ  გადაარჩინა მსოფლიოს უმსხვილესი სადაზღვევო  კომპანია  AIG11 და მისი ნაციონალიზაცია განახორციელა. ყველაფერი ზემოხსენებული, რა თქმა უნდა, მყისიერად აისახებოდა საფონდო ბირჟებზე[4].

2008 წლის სექტემბერი  შესაძლოა მივიჩნიოთ მომენტად, როდესაც  კრიზისი ჭეშმარიტად გლობალური გახდა. შექმნილი პრობლემების გამო ამერიკულმა და ევროპულმა ბანკებმა დაიწყეს გაცემული კრედიტების ამოღება,  რამაც  მნიშვნელო- ვანი პრობლემები  შეუქმნა  ქვეყნებს,  რომლებიც  დამოკიდებული იყვნენ უცხოურ დაფინანსებაზე. საერთაშორისო სავაჭრო კრედიტებიც  დაშრა, რამაც გამოიწვია სავაჭრო  ბრუნვის მნიშვნელოვანი შემცირება. განსაკუთრებული პრობლემები შეექმნა ქვეყნებს, რომლებშიც აშშ-ს მსგავსად იყო უძრავი ქონების ბუმი, და/ან მიმდინარე ანგარიშის  დიდი დეფიციტები. განსაკუთრებით  მძიმე კრიზისი  განიცადა ისლანდიამ, ასევე  სერიოზული  პრობლემები  შეექმნა  ბრიტანეთს,  გერმანიას,  ირლანდიას, ესპანეთს, დუბაის, სინგაპურს,  ავსტრალიას,  ახალ ზელანდიასა და სხვ. ფინანსური კრიზისი  გადავიდა რეალურ სექტორშიც,  გამოიწვია რა ექსპორტის,  საქონლის ფასებისა და ფულადი გზავნილების მკვეთრი  დაცემა.  2008 წლის 31 ოქტომბრისთვის მსოფლიო  ფინანსური  ინსტიტუტების   მთლიანმა ზარალმა  (ჩამოწერებთან   write- downs ერთად) 685 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა. სხვადასხვა წყაროს  შეფასებით მთლიანი ზარალი 3 ტრლნ-ს უახლოვდება [5, გვ.10].

მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში ფინანსური კრიზისის  გამომწვევი მიზეზების გაანალიზება ცხადყოფს, რომ ის მეტნაკლებად ერთნაირია:

2.  გადაჭარბებული   ოპტიმიზმი   და  საკრედიტო   გაფართოების   ილუზია – ბანკებმა  გასცეს  მეტი სესხი, ვიდრე ობლიგაცია,  ასევე გაამარტივეს  პირობები მსესხებელთათვის,  რასაც მოჰყვა  ფინანსური აფეთქება  (ე.წ. ფინანსური ბუშტის გახეთქვა);

3.  მაღალი  ლევერაჟი,  რომელიც ყველა საბანკო  კრიზისის წარმოშობის საფუძველია,  სცილდება  საბალანსო  ანგარიშებს   და ჩადებულია  ბალანსგარე   ანგარიშების ინსტრუმენტებში, როგორიცაა   დერივატივები. საშიში და ფარული ლევარაჟი  ასევე  ჩადებულია სტრუქტურულ   ფასიან ქაღალდებში.  ლევერაჟისთვის არ არსებობს  გამჭვირვალე  ბუღალტერია  და კანონმდებლებს არ აქვთ შესაძლებლობა მკაფიოდ განსაზღვრონ  მისი დარეგულირება სამართლებრივად. ყოველივე ამის შედეგად, ბანკები  და მაღალი ლევერაჟის ჰეჯირების  მქონე  საინვესტიციო  ფონდები არალიკვიდური   და გადახდისუუნარო  ხდება;  შედეგად,  გამოცხადებული   მოგების თანხა ეცემა, ტრანზაქციის მოცულობა ნელდება და საფინანსო სექტორი მცირდება;

4.  არასწორი საფინანსო-ეკონომიკური პოლიტიკა – დაბალი საპროცენტო განაკვეთები;  არასაკმარისი  ზედამხედველობა და კოორდინირება, არაბალანსირებული და არასტანდარტიზებული  საფინანსო სისტემა, შერბილებული მონეტარული პოლიტიკა,  ახალი ფინანსური დერივატივების გავრცელება  არის გლობალური ფინანსური კრიზისის ერთ-ერთი წინაპირობა.

მართლაც, როგორც  ცნობილი    ისტორიკოსი,     ჰარვარდის    უნივერისტეტის  პროფესორი  ნილ ფერგიუსონი  თავის წიგნში „The Ascent of Money – A Fi- nancial History  of  the  World" დეტალურად  აღწერს ეკონომიკურ  კოლაფსებს, მსჯელობს კონკრეტული   ერისა თუ გლობალური ეკონომიკის  დაშლის მიზეზებზე და უაღრესად საინტერესო  დასკვნასაც  აკეთებს:  „მსოფლიო ისტორიის  მანძილზე არასწორი  ეკონომიკური  გადაწყვეტილებები არაერთხელ გამხდარა შიმშილის, რევოლუციებისა  და მეტიც,  ერების დაცემის მიზეზი". ავტორი ფინანსურ სისტემას ხატოვნად    განიხილავს    როგორც  კაცობრიობის სარკეს,  მის    მამხილებელს, რომლითაც    ჩვენ   ვაფასებთ   როგორც საკუთარ თავს, ასევე ჩვენს  გარშემო არსებულ სამყაროს რესურსებს...  „და ის სულაც არ არის სარკის  ბრალი, თუ ჩვენს სილამაზესთან ერთად ის ასახავს ჩვენს ნაკლსაც" [8, გვ.358].  ასე რომ, ფინანსური კრიზისები  არა თავისთავად ფინანსური სისტემის ბრალია, არამედ თვით ადამიანის მანკიერების,  მისი სიხარბისა და უცოდინრობის.

5.  გლობალური   ფინანსური  დისბალანსი – განვითარებად    და  სწრაფად მზარდ ქვეყნებში დანაზოგის ზრდა შეწყვილებული იყო იმასთან, რომ მათ ვერ უზრუნველყვეს  შესაბამისი  ფინანსური  ინსტრუმენტები   ამ  დანაზოგის  დაბანდებისთვის. ყოველივე ამან, გაზარდა მოთხოვნა განვითარებული ქვეყნების ფინანსურ ინსტრუმენტებზე  და გარკვეულწილად  ხელი შეუწყო იმ ფინანსური დერივატივებისა და ფასიანი ქაღალდების  პოპულარიზაციასა  და გავრცელებას,  რაც წარმოადგენდა კრიზისის გლობალიზაციის უშუალო მიზეზს [9, გვ.367].

6.  დაკარგული  ნდობა – თუ დავუკვირდებით,  ინგლისური სიტყვა – კრედიტი მომდინარეობს სიტყვიდან კრედო,  რაც ლათინურად ნიშნავს „მე მჯერა".  დე- მატერიალიზებულ ფინანსურ სამყაროში კი სულ უფრო და უფრო წყდება კავშირი ამგვარ ღირებულებებთან. ინკებისთვის ოქრო  ნიშნავდა „მზის ოფლს", ხოლო ვერცხლი „მთვარის ცრემლებს",  თანამედროვე ეკონომიკაში  კი ფულმა საერთოდ  დაკარგა  ეს სიმბოლური დამოკიდებულება.

დასკვნები  და რეკომენდაციები

ჩვენ მიერ  განხილული სხვადასხვა დროსა  და სხვადასხვა ქვეყანში  განვითარებული კრიზისები  ნათელი მაგალითია იმისა, რომ საჭიროა  მჭიდრო და ეფექტიანი თანამშრომლობა მარეგულირებელი და საკანონმდებლო ორგანოებისა,  ასევე ეროვნულ (ცენტრალურ) ბანკს, ფინანსთა სამინისტროსა  და სახაზინო  სამსახურს შორის. ამ ინსტიტუციებს  შორის ურთიერთშეთანხმება და კოორდინაცია,  ჩვენი აზრით, არის მდგრადი, უსაფრთხო და სტაბილური ფინანსური სექტორის  ფორმირების უმთავრესი წინაპირობა. გარდა ამისა, არსებობს გარკვეული  რეკომენდაციები, თუ როგორ  უნდა აიცილოს  მსოფლიომ გლობალური ეკონომიკური კრიზისის განმეორება.  კერძოდ,  უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს:

1.  ფინანსური  სისტემების  ლიკვიდობა,   რაც სტაბილურობის  უმთავრესი პირობაა.  მაგალითად, 2008 წლის კრიზისმა,  რომელმაც  დასავლეთის საფინანსო სისტემა მთლიანად გაანადგურა,  დაძლეულ იქნა სახელმწიფოს ჩარევით.  კერძოდ, მდიდარი ქვეყნის მთავრობებმა აღადგინეს ბანკების ლიკვიდურობა დახმარებების, სუბსიდირების და კაპიტალის  გაზრდის გზით. მათ საბანკო  სესხებზე გარანტიები შესთავაზეს  ნდობის აღსადგენად და მოახდინეს ბანკების ნაციონალიზაცია, ანუ სახელმწიფო ბანკების თანამესაკუთრეებად აქციეს  [10, გვ.133].

2.  გამჭვირვალობა და ერთიანი საზედამხედველო სისტემის შექმნა, რომელიც გააკონტროლებს  ფინანსურ ინდუსტრიას, რათა მოხდეს ფინანსური აფეთქების (ე.წ.  „ფინანსური ბუშტის~) ე.წ. რისკ  მენეჯმენტის თავიდან აცილება,  შედეგად, უნდა აღდგეს კლიენტთა ნდობა, რადგანაც  ფინანსურმა კატასტროფებმა  და „ლე მან ბრაზერსის~  კოლაფსმა გააღვივა  შიში, ბანკებისა  და სადაზღვევო  კომპანიების მიმართ  უნდობლობა,  რომ ისინი  ვერ შეძლებენ დაკისრებული  ვალდებულებების შესრულებას [11, გვ.144].

3.  საკრედიტო დისციპლინის მკაცრი რეგულირება – ლევერაჟზე კონტროლის დაწესება, ჯანსაღი კონკურენციის   არსებობა საბანკო-საფინანსო სექტორში [12, გვ.122].

4.  საერთაშორისო მონეტარული სისტემის გაძლიერება – საერთაშორისო სავალუტო  ფონდის (IMF) და მსოფლიო ბანკის  (World Bank) როლის გაზრდა.